(1) De auteur is postdoctoraal onderzoeker van het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek-Vlaanderen (Universiteit Antwerpen), en docent aan de Vrije Universiteit Brussel. Eerdere versies van dit artikel werden gepresenteerd op het European Forum of Young Legal Historians te Luzern op 26 mei 2005, op de Belgisch-Nederlandse Rechtshistorische Dagen te Groningen op 22 maart 2007 en op het Cambridge Legal History Colloquium op 12 juli 2008. Ik wens de congresdeelnemers te danken voor hun opmerkingen, en ook de anonieme referenten van dit tijdschrift. Hun suggesties en commentaren hebben in ruime mate tot een verbetering van een eerdere versie van deze tekst bijgedragen. (2) Hierna wordt uitgegaan van een Antwerps recht, dat bestond uit de regels die de Antwerpse schepenen met ordonnanties, resoluties, certificaties, geregistreerde turben en vonnissen oplegden. In het vervolg van dit artikel duidt de notie «stadsrecht » op het geheel van normen in deze stedelijke bronnen van recht. Het begrip stadsrecht houdt dus een element in van erkenning door de Antwerpse schepenen, die deze bronnen immers controleerden. Met stadsrecht wordt dus niet (al) het recht bedoeld dat in Antwerpen bestond. Handelaars konden normatieve opvattingen aanhangen die niet in het stadsrecht waren opgenomen, en dat waren evengoed rechtsregels. Die handelsgebruiken waren vaak te rudimentair om juridische discussies te beslechten. Door de snelle ondersteuning van die commerciële gewoonten met rechtsleer, in het stadsrecht en in argumenten van juristen voor de rechtbank, werden ze met recht verbonden en hadden de oorspronkelijke gebruiken voor de officiële gerechtelijke tenuitvoerlegging van afspraken en contracten maar weinig betekenis meer. Stadsrecht kan evenmin vereenzelvigd worden met costuymen. De Antwerpse schepenen betitelden hun compilaties van rechtsregels als costuymen, waarmee ze suggereerden dat het optekeningen van bestaande (ongeschreven) gewoonterechtelijke regels waren. De term

costuymen wordt hierna alleen gebruikt om deze compilaties aan te duiden, omdat die zeer veel ander recht dan gewoonterecht bevatten. Verder wordt in het vervolg van de tekst geen onderscheid gemaakt tussen een gebruik en een gewoonte. Technisch-juridisch is enkel de laatste juridisch, en de eerste niet. Een gewoonte veronderstelt een overtuiging van behoren, een opinio necessitatis. Een gebruik is – net zoals een gewoonte – een handeling die wordt herhaald, maar niet vanuit de opvatting dat ‘ het zo hoort’. Handelstechnieken, -gebruiken en -gewoonten worden hierna als synoniemen gebruikt. Voor een eerste onderzoek naar de inhoud van dergelijke commerciële gebruiken in de Antwerpse zeeverzekeringspraktijk van de zestiende en zeventiende eeuw, die overigens ook vlug in het stadsrecht werden opgenomen, zie Dave De ruysscher, “ Constraints, Exchanges of Information and Enforcement : Marine Insurance in Antwerp (16th-17th Centuries)”, te verschijnen.