Skip to main content

2017 | OriginalPaper | Buchkapitel

§ 4 Vorrang des Unionsrechts

verfasst von : Katja Pröbstl

Erschienen in: Das Recht der Tierversuche unter Berücksichtigung unionsrechtlicher Vorgaben

Verlag: Springer Berlin Heidelberg

Aktivieren Sie unsere intelligente Suche, um passende Fachinhalte oder Patente zu finden.

search-config
loading …

Zusammenfassung

Der Anwendungsvorrang des Unionsrechts gegenüber dem Recht der Mitgliedstaaten ist allgemein anerkannt. Dieser regelt die grundsätzliche Rangfrage zwischen der Rechtsordnung und der Europäischen Union zur nationalen Rechtsordnung. Der Anwendungsvorrang stellt eine Kollisionsregelung beziehungsweise eine Kollisionsnorm für den Fall dar, dass eine Rechtsnorm des Unionsrechts und des nationalen Rechts in Konflikt stehen. Nach Ansicht des EuGH und des BVerfG sowie den überwiegenden Stimmen in der Literatur ist die Rechtsfolge des Anwendungsvorrangs die Unanwendbarkeit des mit Unionsrecht kollidierenden mitgliedstaatlichen Rechts. Die Geltung der nationalen Norm wird jedoch nicht berührt, so dass keine Nichtigkeit anzunehmen ist.

Sie haben noch keine Lizenz? Dann Informieren Sie sich jetzt über unsere Produkte:

Springer Professional "Wirtschaft+Technik"

Online-Abonnement

Mit Springer Professional "Wirtschaft+Technik" erhalten Sie Zugriff auf:

  • über 102.000 Bücher
  • über 537 Zeitschriften

aus folgenden Fachgebieten:

  • Automobil + Motoren
  • Bauwesen + Immobilien
  • Business IT + Informatik
  • Elektrotechnik + Elektronik
  • Energie + Nachhaltigkeit
  • Finance + Banking
  • Management + Führung
  • Marketing + Vertrieb
  • Maschinenbau + Werkstoffe
  • Versicherung + Risiko

Jetzt Wissensvorsprung sichern!

Springer Professional "Wirtschaft"

Online-Abonnement

Mit Springer Professional "Wirtschaft" erhalten Sie Zugriff auf:

  • über 67.000 Bücher
  • über 340 Zeitschriften

aus folgenden Fachgebieten:

  • Bauwesen + Immobilien
  • Business IT + Informatik
  • Finance + Banking
  • Management + Führung
  • Marketing + Vertrieb
  • Versicherung + Risiko




Jetzt Wissensvorsprung sichern!

Fußnoten
1
Streinz, Europarecht, Rn. 203.
 
2
Schöbener, JA 2011, 885, 886; Haratsch et al., Europarecht, Rn. 179 ff.; Streinz, Europarecht, Rn. 197 ff.
 
3
EuGH, Rs. 106/77 (Staatliche Finanzverwaltung/Simmenthal), Slg. 1978, 629 Rn. 21/23, 24; EuGH, Rs. C-409/06 (Winner Wetten), Slg. 2010, I-8015 Rn. 53; BVerfG, Beschl. V. 22.10.1986 – 2 BvR 197/83, BVerfGE 73, 339, 375; Streinz, Europarecht, Rn. 220; Haratsch et al., Europarecht, Rn. 179.
 
4
Frenz, Handbuch Europarecht, Bd. 5, Rn. 127 ff.; Ruffert, in: Calliess und Ruffert, EUV/AEUV, Art. 1 AEUV Rn. 18; Streinz, Europarecht, Rn. 220; a.A. Grabitz, Gemeinschaftsrecht bricht nationales Recht, S. 113.
 
5
ABl. C 340, 10.11.1997, S. 105. Dort heißt es, dass „die vom Gerichtshof aufgestellten Grundsätze für das Verhältnis zwischen einzelstaatlichem Recht und Gemeinschaftsrecht nicht berührt“ werden. Nach Art. 51 EUV sind die von den Mitgliedstaaten im gegenseitigen Einverständnis beigefügten Protokolle Bestandteil des Vertrages, sodass der Anwendungsvorrang zumindest implizit im Primärrecht Erwähnung findet.
 
6
Dieser besagt: „Die Konferenz weist darauf hin, dass die Verträge und das von der Union auf der Grundlage der Verträge gesetzte Recht im Einklang mit der ständigen Rechtsprechung des Gerichtshofs der Europäischen Union unter den in dieser Rechtsprechung festgelegten Bedingungen Vorrang vor dem Recht der Mitgliedstaaten haben“. Erklärung Nr. 17 zur Schlussakte der Regierungskonferenz, die den am 13. Dezember 2007 unterzeichneten Vertrag von Lissabon angenommen hat (ABl. C 115, 9.5.2008, S. 344).
 
7
EuGH, Rs. 6/64 (Costa/ENEL), Slg. 1964, 1253, 1269 f.
 
8
Art. 7 EWGV/Art. 12 EGV/jetzt Art. 18 AEUV.
 
9
Art. 5 Abs. 2 EWGV/Art. 10 EGV/jetzt Art. 4 Abs. 3 EUV.
 
10
Art. 189 Abs. 2 EWGV/Art. 249 EGV/jetzt Art. 288 Abs. 2.
 
11
BVerfG, Beschl.v. 8.4.1987 – 2 BvR 687/85, BVerfGE 75, 223, 244.
 
12
BVerfG, Urt. v. 12.10.1993 – 2 BvR 2134/92, 2 BvR 2159/92, BVerfGE 89, 155, 190; BVerfG, Beschl. v. 22.10.1986 – 2 BvR 197/83, BVerfGE 73, 339, 374; BVerfG, Beschl.v. 8.4.1987 – 2 BvR 687/85, BVerfGE 75, 223, 244.
 
13
Schöbener, JA 2011, 885, 887; Kruis, Der Anwendungsvorrang des EU-Rechts, S. 55.
 
14
EuGH, Rs. 11/70 (Internationale Handelsgesellschaft/Einfuhr- und Vorratsstelle Getreide), Slg. 1970, 1125 Rn. 3 f.; Nettesheim, in: GHN, Art. 288 AEUV Rn. 49, 52; Haratsch et al., Europarecht, Rn. 180; Schöbener, JA 2011, 885, 887.
 
15
Ruffert, in: Calliess und Ruffert, EUV/AEUV, Art. 1 AEUV Rn. 20.
 
16
Schöbener, JA 2011, 885, 888.
 
17
BVerfG, Beschl. v. 22.10.1986 – 2 BvR 197/83, BVerfGE 73, 339, 375; BVerfG, Urt. v. 30.6.2009 – 2 BvE 2/08 u. a., BVerfGE 123, 267, 402.
 
18
BVerfG, Beschl. v. 22.10.1986 – 2 BvR 197/83, BVerfGE 73, 339, 374; BVerfG, Beschl. v. 29.5.1974 – 2 BvL 52/71, BVerfGE 37, 271, 280.
 
19
BVerfG, Beschl. v. 22.10.1986 – 2 BvR 197/83, BVerfGE 73, 339, 375 f.; BVerfG, Beschl. v. 23.6.1981 – 2 BvR 1107/77 u. a., BVerfGE 58, 1, 30 f.
 
20
BVerfG, Beschl. v. 22.10.1986 – 2 BvR 197/83, BVerfGE 73, 339, 375 f.; BVerfG, Beschl. v. 29.5.1974 – 2 BvL 52/71, BVerfGE 37, 271, 279.
 
21
BVerfG, Beschl. v. 22.10.1986 – 2 BvR 197/83, BVerfGE 73, 339, 376; BVerfG, Beschl. v. 29.5.1974 – 2 BvL 52/71, BVerfGE 37, 271, 279 ff.; vgl. auch BVerfG, Beschl. v. 23.6.1981 – 2 BvR 1107/77 u. a., BVerfGE 58, 1, 30.
 
22
BVerfG, Urt. v. 12.10.1993 – 2 BvR 2134/92, 2 BvR 2159/92, BVerfGE 89, 155, 175; BVerfG, Urt. v. 30.6.2009 – 2 BvE 2/08 u. a., BVerfGE 123, 267, 396 ff.; BVerfG, Beschl. v. 6.7.2010 – 2 BvR 2661/06, BVerfGE 126, 286, 302.
 
23
Voßkuhle, NVwZ 2010, 1, S. 5 f.
 
24
Schöbener, JA 2011, 885, 889.
 
25
Schöbener, JA 2011, 885, 889.
 
26
BVerfG, Beschl. v. 29.5.1974 – 2 BvL 52/71, BVerfGE 37, 271, 285.
 
27
BVerfG, Beschl. v. 22.10.1986 – 2 BvR 197/83, BVerfGE 73, 339, 378 ff.
 
28
BVerfG, Beschl. v. 22.10.1986 – 2 BvR 197/83, BVerfGE 73, 339, 387.
 
29
BVerfG, Beschl. v. 7.6.2000 – 2 BvL 1/97, BVerfGE 102, 147, 164.
 
30
BVerfG, Urt. v. 12.10.1993 – 2 BvR 2134/92, 2 BvR 2159/92, BVerfGE 89, 155, 175.
 
31
BVerfG, Urt. v. 12.10.1993 – 2 BvR 2134/92, 2 BvR 2159/92, BVerfGE 89, 155, 175.
 
32
Streinz, in: v. Mangoldt et al, GG, Art. 23 Rn. 42.
 
33
BVerfG, Beschl. v. 13.3.2007 – 1 BvF 1/05, BVerfGE 118, 79, 95; Streinz, Europarecht, Rn. 244.
 
34
Streinz, Europarecht, Rn. 245.
 
35
BVerfG, Beschl. v. 7.6.2000 – 2 BvL 1/97, BVerfGE 102, 147, LS 2; Voßkuhle, NVwZ 2010, 1, 6.
 
36
BVerfG, Beschl. v. 22.10.1986 – 2 BvR 197/83, BVerfGE 73, 339, 374, 378 ff.; BVerfG, Beschl. v. 13.3.2007 – 1 BvF 1/05, BVerfGE 118, 79, 95, 97; BVerfG, Beschl. v. 7.6.2000 – 2 BvL 1/97, BVerfGE 102, 147, 161 f.
 
37
BVerfG, Beschl. v. 7.6.2000 – 2 BvL 1/97, BVerfGE 102, 147, 161; BVerfG, Beschl. v. 22.10.1986 – 2 BvR 197/83, BVerfGE 73, 339, 374, 387.
 
38
BVerfG, Beschl. v. 13.3.2007 – 1 BvF 1/05, BVerfGE 118, 79, 95; BVerfG, Beschl. v. 12.5.1989 – 2 BvQ 3/89, NJW 1990, 974; BVerfG, Beschl. v. 9.7.1992 – 2 BvR 1096/92, NVwZ 1993, 883; BVerfG, Beschl. v. 9.1.2001 – 1 BvR 1036/99, EuZW 2001, 255, 255.
 
39
BVerfG, Urt. v. 30.6.2009 – 2 BvE 2/08 u. a., BVerfGE 123, 267, 399 ff.; Streinz, in: Streinz et al., Der Vertrag von Lissabon, § 2 V 3. c), S. 30.
 
40
BVerfG, Urt. v. 12.10.1993 – 2 BvR 2134/92, 2 BvR 2159/92, BVerfGE 89, 155, 188 ff.
 
41
Schöbener, JA 2011, 855, 890.
 
42
Schöbener, JA 2011, 855, 890.
 
43
BVerfG, Beschl. v. 6.7.2010, 2 BvR 2661/06, BVerfGE 126, 286, 303 f.
 
44
BVerfG, Beschl. v. 6.7.2010, 2 BvR 2661/06, BVerfGE 126, 286, 304; BVerfG, Urt. v. 12.10.1993 – 2 BvR 2134/92, 2 BvR 2159/92, BVerfGE 89, 155,188.
 
45
BVerfG, Beschl. v. 6.7.2010, 2 BvR 2661/06, BVerfGE, 126, 286, 304.
 
46
BVerfG, Beschl. v. 6.7.2010 – 2 BvR 2661/06, BVerfGE 126, 286, 304; Cornils, Reform des europäischen Tierversuchsrechts, S. 20.
 
47
BVerfG, Beschl. v. 6.7.2010 – 2 BvR 2661/06, BVerfGE 126, 286, 309.
 
48
Streinz, Europarecht, Rn. 250.
 
49
BVerfG, Beschl. v. 18.3.2014 – 2 BvR 1390/12, NJW 2014, 1505, 1509 ff.
 
50
BVerfG, Urt. v. 30.6.2009 – 2 BvE 2, 5/08 u. a., BVerfGE 123, 267, 354.
 
51
BVerfG, Urt. v. 30.6.2009 – 2 BvE 2, 5/08 u. a., BVerfGE 123, 267, 354.
 
52
Streinz, in: Streinz et al., Der Vertrag von Lissabon, § 2 V 3. c), S. 33.
 
53
Schöbener, JA 2011, 855, 893; Streinz, Europarecht, Rn. 249.
 
54
EuGH, Rs. C-137/92 P (Kommission/BASF u. a.), Slg. 1994, I-2555 Rn. 48; EuGH, Rs. 15/85 (Consorzio Cooperative d’Abruzzo/Kommission), Slg. 1987, 1005 Rn. 10; EuGH, Rs. 314/85 (Foto-Frost/Hauptzollamt Lübeck-Ost), Slg. 1987, 4199 Rn. 15, 20; Borchardt, in: Lenz und Borchardt, EU-Verträge, Art. 263 AEUV Rn. 9; Dörr, in: GHN, Art. 263 AEUV Rn. 3
 
55
EuGH, Rs. C-137/92 P (Kommission/BASF u. a.), Slg. 1994, I-2555 Rn. 49: EuGH, Rs. 15/85 (Consorzio Cooperative d’Abruzzo/Kommission), Slg. 1987, 1005, Rn. 10.
 
56
EuGH, Rs. C-137/92 P (Kommission/BASF u. a.), Slg. 1994, I-2555 Rn. 49; EuGH, Rs. 15/85 (Consorzio Cooperative d’Abruzzo/Kommission), Slg. 1987, 1005, Rn. 10; EuGH, Rs. C-245/92 P (Chemie Linz/Kommission), Slg. 1999, I-4643 Rn. 94; EuGH, Rs. C-475/01 (Kommission/Griechenland), Slg. 2004, I-8923 Rn. 19.
 
57
EuGH, Rs. C-137/92 P (Kommission/BASF u. a.), Slg. 1994, I-2555 Rn. 49; EuGH, Rs. C-245/92 P (Chemie Linz/Kommission), Slg. 1999, I-4643 Rn. 94.
 
58
EuGH, Rs. C-137/92 P (Kommission/BASF u. a.), Slg. 1994, I-2555 Rn. 49 f.; EuGH, Rs. 15/85 (Consorzio Cooperative d’Abruzzo/Kommission), Slg. 1987, 1005 Rn. 10; EuGH, Rs. C-245/92 P (Chemie Linz/Kommission), Slg. 1999, I-4643 Rn. 94.
 
59
EuGH, Rs. C-137/92 P (Kommission/BASF u. a.), Slg. 1994, I-2555 Rn. 50; EuGH, Rs. C-245/92 P (Chemie Linz/Kommission), Slg. 1999, I-4643 Rn. 95.
 
60
Wunderlich/Hickl, EuR 2013, 107, 109.
 
61
Vgl. EuGH, Rs. C-137/92 P (Kommission/BASF u. a.), Slg. 1994, I-2555 Rn. 51; Borchardt, in: Lenz und Borchardt, EU-Verträge, Art. 263 AEUV Rn. 9.
 
62
Vgl. Annacker, EuZW 1995, 755, 756 ff.
 
63
Borchardt, in: Lenz und Borchardt, EU-Verträge, Art. 263 AEUV Rn. 9; Annacker, EuZW 1995, 755, 757.
 
64
EuGH, Rs. 15/85 (Consorzio Cooperative d’Abruzzo/Kommission), Slg. 1987, 1005 Rn. 11; In dieser Richtung auch: van Gerven, Schlussanträge, Rs. C-137/92 P (Kommission/BASF u. a.), Slg. 1994, I-2555, Rn. 79; Annacker, EuZW 1995, 755, 758.
 
65
EuG, Rs. T-156/89 (Valverde Mordt/Gerichtshof), Slg. 1991, II-407 Rn. 84.
 
66
EuGH, Rs. 101/78 (Granaria/Hoofproduktschap voor Akkerbouwprodukten), Slg. 1979, 623 Rn. 4; EuGH, Rs. C-475/01 (Kommission/Griechenland), Slg. 2004, I-8923; Kotzur, in: Geiger et al., Art. 264 AEUV Rn. 2.
 
67
Vgl. EuGH, Rs. 101/78 (Granaria/Hoofproduktschap voor Akkerbouwprodukten), Slg. 1979, 623 Rn. 5; EuG, Rs. T-120/99 (Kik/HABM), Slg. 2001, II-2235 Rn. 55; Dörr, in: GHN, Art. 263 AEUV Rn. 3.
 
Literatur
Zurück zum Zitat Annacker, Claudia: Die Inexistenz als Angriffs- und Verteidigungsmittel vor dem EuGH und dem EuG, EuZW 1995, S. 755–761. Annacker, Claudia: Die Inexistenz als Angriffs- und Verteidigungsmittel vor dem EuGH und dem EuG, EuZW 1995, S. 755–761.
Zurück zum Zitat Schöbener, Burkhard: Das Verhältnis des EU-Rechts zum nationalen Recht der Bundesrepublik Deutschland, JA 2011, S. 885–894. Schöbener, Burkhard: Das Verhältnis des EU-Rechts zum nationalen Recht der Bundesrepublik Deutschland, JA 2011, S. 885–894.
Zurück zum Zitat Voßkuhle, Andreas: Der europäische Verfassungsgerichtsbund, NVwZ 2010, S. 1–8. Voßkuhle, Andreas: Der europäische Verfassungsgerichtsbund, NVwZ 2010, S. 1–8.
Zurück zum Zitat Wunderlich, Nina/Hickl, Britta: Zum Einwand der Grundrechtswidrigkeit von Richtlinien in Vertragsverletzungsverfahren vor dem Europäischen Gerichtshof, EuR 2013, S. 107–116. Wunderlich, Nina/Hickl, Britta: Zum Einwand der Grundrechtswidrigkeit von Richtlinien in Vertragsverletzungsverfahren vor dem Europäischen Gerichtshof, EuR 2013, S. 107–116.
Metadaten
Titel
§ 4 Vorrang des Unionsrechts
verfasst von
Katja Pröbstl
Copyright-Jahr
2017
Verlag
Springer Berlin Heidelberg
DOI
https://doi.org/10.1007/978-3-662-52649-1_4

Premium Partner