nach oben

Erschienen in:

2018 | OriginalPaper | Buchkapitel

Disinheritance of Children for Lack of Parental Consent to the Marriage in the Ius Commune and Early Modern Scholastic Traditions

verfasst von : Giovanni Chiodi, Wim Decock

Erschienen in: Succession Law, Practice and Society in Europe across the Centuries

Verlag: Springer International Publishing

Einloggen

Aktivieren Sie unsere intelligente Suche, um passende Fachinhalte oder Patente zu finden.

search-config

KI-gestützte Suche

Aus

Abstract

This paper tackles the topic of disinheritance as a punishment against the marriage of children without their parents’ consent in the Middle Ages and in the Modern Era. According to Roman law, the father’s consent to the marriage of his children-in-power was required. In a society based on parental authority, many medieval Italian (but also Spanish and French) cities issued statutes in order to preserve the father’s control over his children’s marriages (above all over underage daughters’ marriages). Such a perspective, however, met the opposition of canon law, since according to the laws of the Church parental consent was not necessary to enter into wedlock: marriage was also a sacrament which only concerned the decision of those who were involved. Thus a conflict between lay and church powers arose, since it was hard to coordinate different laws and their respective jurisdictions and to understand which one should prevail. Jurists had to deal with several issues, trying to find a delicate balance: they had to determine whether, in the field of marriage consent, canon law repealed Roman laws or whether lay laws could enforce penalties against those who married without parental permission, for example disinheriting them. Disinheritance was indeed the most serious patrimonial consequence provided for by secular laws against children who did not adhere to the choice of the head of the family. In this way, jurists gave an essential contribution to the solution of a complex problem in the medieval order of powers, and were pivotal to defining the line between lay and Church jurisdiction. The paper is divided into two sections. The premise and Part I, by Giovanni Chiodi, illustrate the most important doctrinal positions of canonists and civilians from the Middle Ages to the Early Modern Era. Part II, by Wim Decock, furthers the debate among early modern scholastics in the sixteenth and seventeenth centuries.

Sie haben noch keine Lizenz? Dann Informieren Sie sich jetzt über unsere Produkte:

Springer Professional "Wirtschaft+Technik"

Online-Abonnement

Mit Springer Professional "Wirtschaft+Technik" erhalten Sie Zugriff auf:

über 102.000 Bücher
über 537 Zeitschriften

aus folgenden Fachgebieten:

Automobil + Motoren
Bauwesen + Immobilien
Business IT + Informatik
Elektrotechnik + Elektronik
Energie + Nachhaltigkeit
Finance + Banking
Management + Führung
Marketing + Vertrieb
Maschinenbau + Werkstoffe
Versicherung + Risiko

Jetzt Wissensvorsprung sichern!

Jetzt informieren

Springer Professional "Wirtschaft"

Online-Abonnement

Mit Springer Professional "Wirtschaft" erhalten Sie Zugriff auf:

über 67.000 Bücher
über 340 Zeitschriften

aus folgenden Fachgebieten:

Bauwesen + Immobilien
Business IT + Informatik
Finance + Banking
Management + Führung
Marketing + Vertrieb
Versicherung + Risiko

Jetzt Wissensvorsprung sichern!

Jetzt informieren

Vorheriges Kapitel Materia Est Valde Periculosa: Interpreting Testaments in Quattrocento Florence

Nächstes Kapitel Quidquid ex Testamento Petunt Scriptum Heredem Convenire Debent. Initial Comments on the Inheritance Transactio from the Ius Commune to the Early Modern Period

See Scaduto, Francesco. 1885. Il consenso nelle nozze, nella professione e nell’ordinazione secondo il diritto romano, germanico, canonico. Napoli: Nicola Jovene & C.°Librai Editori, 11–28; Köstler, Rudolf. 1908. Die väterliche Ehebewilligung. Eine kirchenrechtliche Untersuchung auf rechtsvergleichender Grundlage. Stuttgart: von Ferdinand Enke. According to Nov. 115, the fathers’ consent was required for the marriage of the daughters (even sui iuris) until the age of 25: see below par. 2.6.

For remarks about canon law up to Gratian see Köstler 1908, 103–110; Esmein, Adhémar. 1929. Le mariage en droit canonique. Deuxième edition mise à jour par R. Genestal I. Paris: Librairie du Recueil Sirey, 173–176; Dauvillier, Jean. 1933. Le mariage dans le droit classique de l’Eglise depuis le Décret de Gratien (1140) jusqu’a la mort de Clément V (1314). Paris: Librairie du Recueil Sirey, 192–193; Metz, René. 1953. La protection de la liberté des mineurs dans le droit matrimonial de l’Eglise. In Acta Congressus Internationalis Iuris Canonici (Romae, in aedibus Pont. Universitatis Gregorianae 25–30 Septembris 1950), 170–183. Romae: Officium Libri Catholici-Catholic Book Agency, 170–175; Baldanza, Giuseppe. 1962. Il problema del consenso dei genitori al matrimonio dei figliuoli e la sua pratica soluzione nelle decretali di Gregorio IX. Ephemerides iuris canonici 18: 351–375, 351–368; Aznar Gil, Federico R. 1989. La institución matrimonial en la Hispania cristiana bajomedieval (1215‐1563). Salamanca: Publicaciones Universidad Pontificia Salamanca, 54–55; Aznar Gil, Federico R. 1995. El consentimiento paterno o familiar para el matrimonio en la legislación eclesiástica ibérica bajomedieval (ss. XII–XVI). Rivista internazionale di diritto comune 6: 127–151, 129–135.

Donahue, Charles Jr. 1983. The Canon Law on the Formation of Marriage and Social Practice in the Later Middle Ages. Journal of Family History 8: 144–158, 145. See also Donahue, Charles Jr. 1995. Was There a Change in Marriage Law in the Late Middle Ages? Rivista internazionale di diritto comune 6: 49–80, 49, and Donahue, Charles Jr. 2011b. Diritto, matrimonio e società nel tardo Medioevo: considerazioni sull’area inglese e area «franco-belga». Rivista storica italiana 123: 1134–1164, 1135. For Alexander III’s decretals: Donahue, Charles Jr. 1976. The Policy of Alexander the Third’s Consent Theory of Marriage. In Kuttner, Stephan (ed.), Proceedings of the Fourth International Congress of Medieval Canon Law (Toronto, 21–25 August 1972), 251–281. Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana; Donahue, Charles Jr. 1982. The Dating of Alexander the Third’s Marriage Decretals: Dauvillier Rivisited after Fifty Years. Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung 68: 70–124; Donahue, Charles Jr. 2006. Johannes Faventinus on Marriage (With an Appendix Revisiting the Question of the Dating of Alexander III’s Marriage Decretals). In Müller, Wolfgang P., and Sommar, Mary E. (eds.), Medieval Church Law and the Origins of the Western Legal Tradition: A Tribute to Kenneth Pennington, 179–197. Washington DC: Catholic University of America Press. A true mine of information is discussed in the fundamental book by Donahue, Charles Jr. 2007. Law, Marriage, and Society in the Later Middle Ages: Arguments About Marriage in Five Courts. New York: Cambridge University Press, whose results are summed up by Donahue, Charles Jr. 2011a. Conclusion: Comparative Approaches to Marriage in the Later Middle Ages. In Korpiola, Mia (ed.), Regional Variations in Matrimonial Law and Custom in Europe, 1150–1600, 289–316. Leiden-Boston: Brill.

In the words of Helmholz, Richard. 1996. The Spirit of Canon Law. Athens & London: The University of Georgia Press, 238: “The canon law made contracting marriage simple, very simple”. For other suggestions on this topic see Helmholz, Richard. 1974. Marriage Litigation in Medieval England. London-New York: Cambridge University Press.

This feature of medieval canon law has been variously emphasized by scholars: see for example Le Bras, Gabriel. 1927. III. La doctrine du mariage chez les théologiens et les canonistes depuis l’an mille. In Dictionnaire de théologie catholique contenant l’exposé des doctrines de la théologie catholique leur preuves et leur histoire IX, 2077–2317. Paris: Librairie Letouzey et ané, 2182–2184; Le Bras, Gabriel. 1968. Le mariage dans la théologie et le droit de l’Eglise du XII^e au XIII^e siècle. Cahiers de civilisation médiévale 11: 191–202; Fransen, Gérard. 1970. La formation du lien matrimonial au moyen âge. In Metz, René, and Schlick, Jean (eds.), Le lien matrimonial. Colloque de Cerdic (Strasbourg, 21–23 mai 1970). Strasbourg: Cerdic = Revue de droit canonique 21: 106–126, repr. in Fransen, Gérard. 2002. Canones et quaestiones. Evolution des doctrines et système du droit canonique. II. Institutions canoniques, 205–225. Goldbach: Keip Verlag, 124; Sheehan, Michael M. 1971. The formation and stability of marriage in fourteenth-century England: evidence of an Ely register. Mediaeval Studies 33: 228–263, repr. in Sheehan, Michael M. 1996. Marriage, family and law in medieval Europe. Collected studies, Farge, James K. (ed.), 38–76. Toronto-Buffalo: University of Toronto Press, 39; Noonan, John Thomas Jr. 1973. Power to Choose. Viator 4: 419–434, 429–431, 433–434; and the essays of Donahue 1976.

For a survey see Lombardi, Daniela. 2001. Matrimoni di antico regime. Bologna: il Mulino, 59–68. Some remarks in Dean, Trevor. 1998. Fathers and daughters: marriage laws and marriage disputes in Bologna and Italy, 1200–1500. In Dean, Trevor, and Lowe, K. J. P. (eds.), Marriage in Italy, 1300‐1650, 85–106. Cambridge: Cambridge University Press, 93–94; and Nuzzo, Luigi. 1998. Il matrimonio clandestino nella dottrina canonistica del basso medioevo. Studia et Documenta Historiae et Iuris 64: 351–396, 375–378.

Johannes Teutonicus, App. ad C.32 q.2 c.16, Hoc sanctum, v. parentum: “secundum canones licet filiae praeter voluntatem parentum nubere. Unde nec est necessaria patris voluntas quantum ad hoc, quin teneat matrimonium, licet non adsit voluntas eius, alias bene dico requirendum eius consensum, maxime si est minor. Unde corrigitur illud institu. de nupt. in princip. (Inst. 1.10pr.)”. See Köstler 1908, 147 and for more details on the thought of the canonists 120 (Rufinus), 121 (Stephen of Tournay), 127–128 (Huguccio), 150 (Hostiensis). See also generally Esmein 1929, 180–181; Dauvillier 1933, 192–194; Metz 1953, 175–176; Gaudemet, Jean. 1987. Le mariage en Occident. Les moeurs et le droit. Paris: Cerf (It. transl. 1989. Il matrimonio in Occidente. Torino: Società Editrice Internazionale), 178–179.

Bernardus Parmensis, App. ad X. 3.31.12, de regularibus et transeuntibus ad religionem, c. Cum virum, v. paterna devotio: “ex debito honestatis, non necessitatis”.

C.32 q.2 c.13: “Honorantur autem et parentes muneribus. Consulitur puella non de sponsalibus, nam illa iudicium exspectat parentum, non est enim virginalis pudoris eligere maritum…”. For the translation see Noonan 1973, 424.

Thomas Aquinas, Summa theologica, Supplementum tertiae partis, p. 45, De consensu matrimonii secundum se, art. V, Utrum consensus in occulto factus per verba de praesenti faciat matrimonium, n. 4. Cfr. Thomas Aquinas. 1873. Opera omnia…, studio et labore S.E. Fretté et P. Maré, Volumen sextum, Supplementum tertiae partis (continuatio). Parisiis: apud Ludovicum Vivès, Bibliopolam Editorem, 72: “puella non est in potestate patris quasi ancilla, ut sui corporis potestatem non habeat, sed quasi filia ad educandum”. Cf. Köstler 1908, 152; Esmein 1929, 178; Quaglioni, Diego. 2001. «Sacramenti detestabili». La forma del matrimonio prima e dopo Trento. In Seidel Menchi, Silvana, and Quaglioni, Diego (eds.), Matrimoni in dubbio. Unioni controverse e nozze clandestine in Italia dal XVI al XVIII secolo. I processi matrimoniali degli archivi ecclesiastici italiani II, 61–79. Bologna: il Mulino, 70–71.

Accursius, App. ad D. 1.5.11, de statu hominum, l. Paulus, v. Paulus respondit: “hic filia nupsit patre ignorante, unde matrimonium non valuit, ut C. de nupt. leg. Si ut proponis (C. 5.4.7)… hodie iure canonico valet tale matrimonium etiam sine patris consensu et filii sunt legitimi…”. On the thought of the civilian glossators see Donahue, Charles Jr. 1978. The Case of the Man Who Fell into the Tiber: The Roman Law of Marriage at the Time of the Glossators. The American Journal of Legal History 22: 1–53, 34–41; Donahue, Charles jr. 2003. Bassianus, that is to say, Bazianus? Bazianus and Johannes Bassianus on Marriage. Rivista internazionale di diritto comune 14: 41–82, 66–82; Donahue, Charles Jr. 2011c. The Mysterious Canonist Bazianus on Marriage. In Pennington, Kenneth, and Eichbauer, Melodie Harris (eds.), Law as Profession and Practice in Medieval Europe: Essays in Honor of James A. Brundage, 263–292. Farnham Surrey-Burlington: Ashgate, 286–292 (Johannes Bassianus). For a very short and unaccomplished account: Rasi, Pietro. 1939. Il diritto matrimoniale nei glossatori. In Studi di storia e diritto in onore di Carlo Calisse I, 127–158. Milano: Giuffrè, 153–155. Just a glimpse at Azo’s position in Marchetto, Giuliano. 2001. I glossatori di fronte al diritto canonico: matrimonio e divorzio nella riflessione di Azzone (+ 1220 ca.). Annali dell’Istituto storico italo-germanico in Trento 26: 53–119, 102.

Cynus Pistoriensis. 1578. In Codicem, et aliquot titulos primi Pandecturm Tomi, id est, digesti veteris, doctissima Commentaria. Francofurti ad Moenum: impensis Sigismundi Feyerabendt, ad C. 5.4.5, de nuptiis, l. Si ut proponis, n. 1, 293; Bartholomeus a Salyceto. 1586a. In secundam ff. Veteris partem Commentaria. Venetiis: [Societas aquilae se renovantis], ad D. 23.2.1, de ritu nuptiarum, l. Nuptiae, 162vb; Baldus de Ubaldis. 1615. In secundam Digesti veteris partem commentaria. Venetiis: apud haeredes Georgii Varisci, ad D. 23.2.1, de ritu nuptiarum, l. Nuptiae, 187rb; Bartholomaeus a Salyceto. 1586b. In V. et VI. Codicis Libros Commentaria. Venetiis: [Societas aquilae se renovantis], ad C. 5.4.5, de nuptiis, l. Si ut proponis, n. 2, 6va.

Bartolus a Saxoferrato. 1570. In tres Codicis libros. Venetiis: apud Iuntas, ad C. 11.8.7, de murilegulis, l. Edicimus, n. 2, 31va: “statutum non valet, quantum ad hoc ut faciat matrimonium esse irritum si contrahatur, quia cum sit sacramentum et res spiritualis, laici non possunt statuere circa illud, cum non sit de iurisdictione sua sed ecclesiae”. On the famous commentary to l. Privilegia, de sacrosanctis ecclesiiis (C. 1.2.12) and other texts see Condorelli, Orazio. 2014. Bartolo e il diritto canonico. In Bartolo da Sassoferrato nel VII centenario della nascita: diritto, politica, società. Atti del L Convegno storico internazionale (Todi-Perugia, 13–16 novembre 2013), 463–557. Spoleto: Centro italiano di studi sull’alto medioevo.

Baldus de Ubaldis. 1585b. Commentaria In Sextum Codicis. Lugduni: s.n, ad C. 6.56.6, ad senatus consultum Tertullianum, l. Omnem, n. 15, 205rb: “hoc enim non potest facere nisi Papa”.

Baldus de Ubaldis. 1564. Super decretalibus. Lugduni: excudebat Claudius Servanius, ad X. 1.2 rubr., de constitutionibus, nn. 33–34, 7va: “substantia matrimonii non potest prohiberi per laicos”.

Baldus de Ubaldis. 1585a. Commentaria In quartum et quintum Codicis lib. Lugduni: s.n., ad C. 5.4.17, de nuptiis, l. Nemini liceat, nn. 3–4, 187rb. Cf. anche Baldus de Ubaldis 1585b (as n. 14) ad C. 6.25.2, de institutionibus seu substitutionibus, l. Condicioni, n. 1, 77ra.

Angelus de Ubaldis. 1575. Consilia. Francofurti: Typis Andreae Wecheli, sumptibus Sig. Feyrabend, cons. 29, Titius existens de nobili progenie, nn. 2–3, 17vb: “quia matrimonium est quid spirituale, unde super spiritualitatis substantia non disponit lex civilis”.

After the quick remarks of Pertile, Antonio. 1968. Storia del diritto italiano dalla caduta dell’Impero romano alla codificazione. Seconda edizione riveduta e migliorata. III. Storia del diritto privato. Bologna: Arnaldo Forni Editore, 295–296, and Brandileone, Francesco. 1906. L’intervento dello Stato nella celebrazione del matrimonio in Italia prima del Concilio di Trento [Atti della R. Accademia di Scienze morali e politiche di Napoli 36 (1894): 269–390]. In Saggi sulla storia della celebrazione del matrimonio in Italia, 37–113. Milano: Ulrico Hoepli, 46–47, for a large survey see Dean 1998, 89–92, and Dean, Trevor. 2011. A regional cluster? Italian secular laws on abduction, forced and clandestine marriage (fourteenth and fifteenth centuries). In Korpiola, Mia (ed.), Regional Variations in Matrimonial Law and Custom in Europe, 1150‐1600, 147–159. Leiden-Boston: Brill, 152–156; Lombardi 2001, 35–59, and Lombardi, Daniela. 2008. Storia del matrimonio. Dal Medioevo a oggi. Bologna: il Mulino, 42–45.

For the earliest redaction of the Yale manuscript (1165–1186) see Storti Storchi, Claudia. 1998. Intorno ai Costituti pisani della legge e dell’uso (secolo XII). Napoli: Liguori Editore, 53–54. See also the redaction of 1233: Constituta legis et usus Pisanae civitatis. 1870. In Statuti inediti della città di Pisa dal XII al XIV secolo II, ed. Bonaini, Francesco. Firenze: presso G.P. Vieusseux, rubr. 44, De raptu mulierum, 789–790. See also Pisa 1286: Breve Pisani communis An. MCCLXXXVI. 1854. In Statuti inediti della città di Pisa dal XII al XIV secolo I, ed. Bonaini, Francesco. Firenze: presso G.P. Vieusseux, lib. III, De maleficiis, III. De raptu mulierum, 362.

Gli statuti del comune di Treviso. II. Statuti degli anni 1231–33 – 1260–63. 1951. Ed. Liberali, Giuseppe. Venezia: a spese della Deputazione, cap. 437, de his qui iurant mulieres in abscondito (1225), 166.

Liber juris civilis urbis Veronae. Ex Bibliothecae Capitularis ejusdem Civitatis autographo Codice, quem Wilielmus Calvus Notarius Anno Domini MCCXXVIII. scripsit, per Bartholomaeum Campagnolam… nunc primum editus. 1728. Veronae: apud Petrum Antonium Bernum, cap. CXIX, De sponsalibus furtivis, 91. Gli statuti veronesi del 1276 colle correzioni e le aggiunte fino al 1323 (cod. Campostrini, Bibl. Civica Verona) I. 1940. Ed. Sandri, Gino. Venezia: a spese della R. Deputazione, lib. III, rubr. 61, 428. See also (with variations) Verona 1327: Statuti di Verona del 1327. 1992. Eds. Bianchi, Silvana Anna, and Granuzzo, Rosalba. Roma: Jouvence, lib. III, rubr. 58, De sponsalibus furtivis, 468, and Verona 1450: Statuta magnificae civitatis Veronae, additis eiusdem civitatis privilegiis, et partibus, ac decretis quibusdam illustriss. dominii Venetiarum. 1582. Veronae: apud Sebastianum a Donnis, lib. III, cap. 43, 162.

Statuta communis Parmae digesta anno MCCLV. 1856. Parmae: ex officina Petri Fiaccadorii, lib. III, rubr. De poena contrahentis matrimonium…, 289 (ante 1233). See also Parma 1347: Statuta communis Parmae anni MCCCXLVII. 1860. Parmae: ex officina Petri Fiaccadorii, lib. III, De poena accipientis in uxorem aliquam mulierem sine consensu parentum vel propinquorum, 258: “cum sit congruum et ad bonum matrimonii pertineat mulieres nubere de consciencia et consensu parentum et propinquorum…”.

Statuti del comune di Padova dal secolo XII all’anno Statuti del comune di Padova dal secolo XII all’anno 1285. 1873. Ed. Gloria, Andrea. Padova: premiata Tipografia F. Sacchetto, lib. II, rub. 16, De mulieribus, cap. 588 (a. 1236), 190.

Statuti del comune di Vercelli dell’anno MCCXLI aggiuntivi altri monumenti storici dal MCCXLIII al MCCCXXXV. 1877. Ed. Adriani, Giovambattista. Torino: Stamperia Reale di G.B. Paravia e comp., 78–79. See also Vercelli 1341: Hec sunt statuta communis et alme civitatis Vercellarum. 1541. Vercellis: per Joannem Mariam de Pelipariis de Pallestro, lib. IV de penis, rubr. De matrimonio non contrahendo cum aliqua muliere minore xviii. annis, LXX.

Statuti del comune di Vicenza MCCLXIV. 1886. Ed. Lampertico, Fedele. Venezia: R. Deputazione veneta di storia patria, lib. III, De maleficiis, 119–120: “Item si quis filiam alicuius, vel sororem, vel neptem sine voluntate patris, avi, fratris, patrui vel avunculi, qui eas maritare habent, vel eis ignorantibus rapuerit vel duxerit, nupserit, vel guadiaverit… Et salvo quod si usque ad tempus quod ipsa XX annos habuerit ipsam non maritaverit, quod ipsa sua auctoritate se possit maritare…”.

Statuto del comune di Perugia del 1279, I. 1996. Ed. Caprioli, Severino. Perugia: Deputazione di Storia Patria per l’Umbria, rubr. 384, 357. See also Perugia 1342: Statuti di Perugia dell’anno MCCCXLII. 1916. Ed. Degli Azzi, Giustiniano, vol. II, lib. III–IV. Roma: Ermanno Loescher & C° (W. Regenberg), lib. III, rubr. 97, 117; Statuto del comune e del popolo di Perugia del 1342 in volgare, to. II, lib. III–IV. 2000. Ed. Salem Elsheikh, Mahmoud. Perugia: Deputazione di storia Patria per l’Umbria, lib. III, rubr. 97, 149–151.

Statuta Ferrariae anno 1287. 1955. Ed. Montorsi, William. Ferrara: Cassa di Risparmio, lib. IV, cap. LV, De pena illius qui occulte accepit uxorem, 271.

Lo statuto di Piacenza del 1323. 2012. Ed. Fugazza, Emanuela. Pavia University Press, lib. V, rubr. 26, 111. See also Piacenza 1391: Statuta et decreta antiqua civitatis Placentiae. 1560. Brixiae: apud Andream Gallum Bibliopolam Placentinum, lib. V, rubr. 24, De matrimoniis clandestinis et non debitis, 54v.

Statuta civitatis Mutine anno 1327 reformata. 1864. Parma: coi tipi di Pietro Fiaccadori, lib. IV, rubr. XXVII, 397.

Statuto di Arezzo (1327). 1946. Ed. Marri Camerani, Giulia. Firenze: Deputazione di storia patria per la Toscana. Sezione di Arezzo, lib. IV, rubr. 95, 243.

Statuti di Imola del secolo XIV. I. Statuti della città (1334). 1931. Ed. Gaddoni, Serafino. Milano: Ulrico Hoepli Editore, lib. III, rubr. 31, 190.

Statuta civitatis Tudertine del 1337. Edizione critica. 2012. Ed. Catalani, Angelo Giuseppe. Università degli Studi di Sassari. Scuola di dottorato di ricerca in Scienze dei sistemi culturali. Indirizzo in Storia degli stati medievali mediterranei, ciclo XXV (on line http://eprints.uniss.it/8294/), distinctio IIII, rubr. 183, 485–486.

Statuti di Ascoli Piceno dell’anno MCCCLXXVII. 1910. Eds. Zdekauer, Lodovico, and Sella, Pietro. Roma: Forzani e C. Tipografi del Senato, lib. III, rubr. 16, 89.

Lucensis civitatis statuta nuperrime castigata, et quam accuratissime impressa. 1539. Lucae: Ioannes Baptista Phaellus Bononiensis, lib. IV, cap. 199, De poena contrahentis clandestinam desponsationem, CCLIV: “Cum propter fragilitatem sexus clandestina desponsatio sit execrabilis, et detestanda…”.

Statuta criminalia communis Bononiae ab originali in Bononiensi Archivo publico existente sumpta. 1525. Bononiae: impensis Heredum Benedicti quondam Hectoris de Faellis, De poena personam aliquam alteri subiectam desponsantis vel de domo extrahentis sine voluntate eius cui subiecta esset, 28v–29r.

Dean 2011, 159.

As stated in Lucca 1446 (as n. 34). These necessities were always pressing, and expressed clearly by Juan de Matienzo in the late sixteenth century. He attacked the “servants’ boldness” (“famulorum audaciam”) and the impudence of those who tricked the daughters with rape: Matienzo, Ioannes. 1597. Commentaria… in librum quintum recollectionis legum Hispaniae. Mantuae Carpentanae: excudebat Petrus Madrigal, De matrimonio, lex I, gloss. IIII, 27vb.

Piacenza 1323, lib. V, rubr. 27, 112: “Ad refrenandam audaciam contrahencium clandestina matrimonia, ex quibus sepius scandala oriuntur, statuimus quod siquis dixerit se matrimonium contrassisse cum aliqua muliere vel mulier cum aliquo viro et ob hoc questionem moverit, condempnetur in centum libris Plac(entinorum), nisi probaverit ipsum matrimonium fore contractum coram honestis et fidedignis personis propinquis, videlicet tam ex parte viri quam mulieris. § Matrimonia autem clandestina minime reputamus sed legiptima que facta sunt et fient iuxta consuetudinem civitatis Plac(entiae), videlicet coadunatis propinquis et amicis viri et mulieris et facto sacramento ante ecclesiam de dicto matrimonio fiendo et postea imposicionem annulli in digitum mulieris per ipsum virum seu eius legiptimum procuratorem publice subsecuta”; Piacenza 1391, lib. V, rubr. 25, 54v; Bologna 1454, 28v–29r: “…Et quia ab experientia cognovimus sub pretextu ampli patrimonii vel ample dotis vel sperate hereditatis vel successionis sepenumero matrimonia contrahi per adolescentes contra voluntatem suorum coniunctorum, ex quo ut plurimum contingit gravia scandala suscitari et interdum etiam inimicitias et homicidia subsequi…”. See also Statutes of Camerino 1557 (Statuta populi civitatis Camerini. 1563. Camerini: Antonius Gioiosus civis camers, Lib. III, De raptoribus mulierum causa matrimonii contrahendi, 90): “Item statuimus, et ordinamus, quod cum avaritia, et inordinatus appetitus habendi sint legitimis ictibus feriendi, propter que utplurimum invitantur homines ad delinquendum, iniuriam, damnum, et opprobium aliorum praesumentes eis licere, quod minime licet, affectantes connubia praesentia, et futura, quae aequalia, et condecentia iudicari non possint: imo potius per ea, quae fiunt labes, et inconvenientiae turpitudinis minime evitantur”.

Ioannes Andreae. 1581b. In Sextum Decretalium librum Novella Commentaria. Venetiis: apud Franciscum Franciscium, ad VI. 5.2.9, de haereticis, c. Statutum, nn. pr.–2, 104va: “Facit hec decre. ad questionem hic disputatam de statuto civitatis quod imponit penam contrahenti matri. cum filiafa. sine consensu patris per quod Titius contrafecit, convenitur ad penam coram iudice seculari: an ecclesiasticus iudex inhibere possit illi ne procedat? … Nonne absurdum quod sine patris assensu virum unum habere non possit metu pene, quo cessante plures idoneos inveniret? Negari non potest quin iste metus impediat matrimonium contrahi directe vel indirecte ut hic. Item ut scripsi secun. nup. c. fi. (X. 4.21.5) super glosis, in multis casibus correcte sunt leges prohibentes ob certas causas matrimonia et precipue que requirunt consensum patris … fortius ergo prohibita sint statuta id agentia. Item ne impediatur libertas matrimonii prohibetur in eo apponi pena … cum ergo matrimonium et eius causa et dependentia ab illis sint ecclesiastici fori … merito iudex ecclesiasticus de hac pena ne exigatur habet se intromittere sicut facit de pena conventionali impedientem libertatem matrimonii…”.

Johannes Teutonicus, App. ad C.36 q.2 c.4, De puellis, v. nullatenus: “…sed secundum leges adeo interdicitur, quod si mulier cum raptore nubit, amittit dominium rerum raptoris in auth. de rap. mu. quae raptoribus nubunt circa fi. coll. 9. (Auth. 132 coll. 9.13 = Nov. 143). Sed credo et illam poenam cessare, cum interdictio cesset per canones, nisi cum sponsa alterius de praesenti rapitur, ut 27 q. 2 Statutum (C.27 q.2 c.34)”.

Nov. 143: “Sancimus itaque si rapta mulier cuiuscumque sit condicionis vel aetatis, raptoris nuptias eligendas esse censuerit, parentibus praesertim non consentientibus, nec ex beneficio legis, nec ex testamento raptoris haereditatem suscipere, vel quocumque modo substantia vendicare…”.

X. 4.21.5, de secundis nuptiis: “Quum secundum Apostolum mulier, mortuo viro suo, ab eius sit lege soluta, et nubendi cui vult, tantum in Domino, liberam habeat facultatem: non debet legalis infamiae sustinere iacturam, quae, licet post viri obitum infra tempus luctus, scilicet unius anni spatium, nubat, concessa sibi tamen ab Apostolo utitur potestate, quum in his praesertim saeculares leges non dedignentur sacros canones imitari”. On second nuptials in medieval canon law see Esmein, Adhémar. 1935. Le mariage en droit canonique. Deuxième edition mise à jour par R. Genestal et Jean Dauvillier II. Paris: Librairie du Recueil Sirey, 119–125.

C. 5.9.1, de secundis nuptiis, l. Si qua mulier: the woman may not give a dowry or dispose by last will for more than one third of her properties in favour of the second husband, and she may not receive anything from anyone by testament, succession or gift mortis causa. C. 5.9.2, Si qua ex foeminis: the woman may not receive anything by testament or gift mortis causa from her second husband. There was a great discussion among civilians and canonists about the validity of these rules, as stated for example by Bernardus Parmensis, App. ad X. 4.21.5, de secundis nuptiis, c. Cum secundum, v. legalis infamiae.

Johannes Andreae, App. ad VI. 5.2.19, de hereticis, c. Cum secundum leges, v. certoque casu: “sed nunquid de iure canonico habebit locum haec poena, cum secundum canones licite contrahat, ut supra dixi? Notat Io. 36. q. 2 De puellis (C.36 q.2 c.4) alias § quibus, quod poena illa locum non habebit secundum canones, secundum quos cessat interdictum, nisi cum sponsa alterius rapitur … Sed satis videtur, quod licet secundum nos teneat matrimonium, poena legis habeat locum in iis, quae non essent de temporali iurisdictione ecclesiae. Cum enim illa ibi tractat de lucro captando, non de diminutione sui patrimonii, et poena illa sibi per legem obveniat, quare lex eo quod confert privare non potest? Et accedat quod dixi i. de reg. iur. c. ii.(VI. 5.12.2); secus forte in poena, de qua in praedicta decreta. ult. de secun. nup. (X. 4.21.5): ibi enim privat lex eo, quod non contulit”. The apparatus was published in 1303.

See for example Mattheus de Afflicto, whose position is quoted below par. 2.12.

Innocentius IV. 1535. Apparatus… super V. lib. Decr. et super decretalibus per eundem D. Inno. editis. Lugduni: in edibus Ioannis Moylin als de Cambray, ad X. 4.1.1, de sponsalibus et matrimoniis, c. De Francia, v. subiiciatur, 174vb–175ra: “quo ad substantiam enim matrimonii, consuetudo nihil potuit statuere, quo ad accidentia forte posset, puta circa dotem argu. s. de testa. Raynutius (X. 3.26.16)”.

Murano, Giovanna. 2012a. Baldo degli Ubaldi (1327–1400). In Murano, Giovanna (ed.), Autographa. I.1. Giuristi, giudici e notai (sec. XII–XVI med.) (hereafter Autographa 1), 103–108. Bologna: Clueb, 106.

Baldus de Ubaldis 1564, ad X. 1.2 rubr., de constitutionibus, nn. 33–34, 7va): “Tu dic quod substantia matrimonii non potest prohiberi per laicos sed eius qualitas, unde si reipublicae interest talia connubia non fieri ne fiat scandalum in populo tenet adiectio pene sicut tenet ne malis moribus civitas informetur, ut l. ii. C. de secun. nupt. (C. 5.9.2), licet illa lex non servetur propter dictum Apostoli in foro ecclesiastico. Ego video quod homicidium contra naturam est et tamen per accidens permittitur. Itaque plerunque magis consideratur accidens quam natura; accidentia naturam obnubilant et tegunt, ut C. de adul. l. Gracchus (C. 9.9.4), ff. de post. l. i. § Bestias (D. 3.1.6). Omnia ista accidentia vocantur qualitates in iure nostro, quia sunt quedam adiectio”. For an extensive account of Baldus’ ingenious theories about the interaction between substantia, natura (qualitas) and accidentia in contract law see now Massironi, Andrea. 2012. Nell’officina dell’interprete. La qualificazione del contratto nel diritto comune (secoli XIV–XVI). Milano: Giuffrè, 181–219.

Colli, Vincenzo. 2005. Le opere di Baldo. Dal codice d’autore all’edizione a stampa. In Frova, Carla, and Nico Ottaviani, Maria Grazia (eds.), VI Centenario della morte di Baldo degli Ubaldi 1400‐2000, 25–85. Perugia: Università degli Studi, 63–65, 73; Murano 2012a, 105–106.

Baldus de Ubaldis 1585b, ad C. 6.56.6, ad senatus consultum Tertullianum, l. Omnem, n. 15, 205rb: “quam determinationem [Johannes Andreae’s] non credo veram, quia contrahere sine consensu patris est contra bonos mores omnium et maxime prudentium et inducit odium capitale, ut l. iii. § Si emancipatus ff. de contrata. (D. 37.4.3.5) et ideo valet statutum, non quia vetat substantiam matrimonii (hoc enim non potest facere nisi Papa) sed quia punit malos mores et in Republica facinora seminantes”.

Baldus de Ubaldis 1564, ad X. 2.1.8, de iudiciis, c. Clerici, n. 1, 129rb: “Sed hic queritur de tali dubio: pone statuto civitatis Floren. cavetur quod propter vitandum scandalum civitatis nullus possit contrahere matrimonium cum terrena sub pena capitis. Queritur utrum teneat statutum quo ad penam. Respon. sic quia non punitur matrimonium quod est de iure divino sed eius qualitas … In matrimoniis enim non punitur matrimonium in quantum matrimonium, sed potest puniri in sua qualitate, ff. de contra tabul. l. Non tantum § Si emancipatus (D. 37.4.3.5)”.

Bartolus a Saxoferrato 1570, ad C. 11.8.7, de murilegulis, l. Edicimus, n. 2, 31va: “No. ex fine prohibitum esse mulierem monetariam nubere extraneis. Facit ad quaestionem: fuit statutum quod inter homines diversarum terrarum non contrahatur matrimonium sub certa poena. Quaero utrum statutum valeat? Videtur quod sic, ut hic. In contrarium quod non, quia aufert libertatem contrahendi matrimonium, ergo et c. … Resp. statutum non valet, quantum ad hoc ut faciat matrimonium esse irritum si contrahatur, quia cum sit sacramentum et res spiritualis, laici non possunt statuere circa illud, cum non sit de iurisdictione sua sed ecclesiae. Sed an valeat quantum ad hoc ut contrafacientes puniantur? Videtur dicendum quod si quidem possunt honeste nubere servata forma statuti, quia in qualibet secta tot sunt quot possunt matrimonium contrahi, et tunc facientes contra incidunt in poenam statuti, aliter secus…”. On this commentary see Kirshner, Julius. 1995. Mulier alibi nupta. In Baumgärtner, Ingrid (ed.), Consilia im späten Mittelalter. Zum historischen Aussagewert einer Quellengattung, 147–175. Sigmaringen: Jan Thorbecke Verlag, 164–165.

Baldus de Ubaldis 1585°, ad C. 5.4.17, de nuptiis, l. Nemini liceat, nn. 3–4, 187rb: “Quaeritur utrum per statutum possit prohiberi matrimonium? Verbi gratia, dicit statutum Florentiae quod nullus de Florentia sub poena bonorum possit ducere aliquam uxorem de nobili domo de Petra Mala vel de nobili domo Ubertinorum, vel de domo patris vallis Ambrae. Pone quod contractum est matrimonium, nunquid valet? Certe sic iure poli quod debemus sequi. Quaeritur, nunquid filii ex tali matrimonio nati succedunt in bonis sitis Florentiae? Potest dubitari utrum statutum possit filium legitimum facere illegitimum quo ad successionem. Item utrum tales contrahentes debeant puniri poena statuti cum tale statutum videatur contra libertatem matrimonii, supra eod. l. Neque (C. 5.4.13) et not. in c. Statutum de haere. lib. vi. (VI. 5.2.9) in novel. Dic ut ibi”.

di Renzo Villata, Maria Gigliola, and Massetto, Gian Paolo. 2012. La facoltà legale. L’insegnamento del Diritto civile (1361–1535). In Mantovani, Dario (ed.), Almum Studium Papiense. Storia dell’Università di Pavia. I. Dalle origini all’età spagnola, 429–466. Pavia: Cisalpino. Istituto Editoriale Universitario. Monduzzi Editoriale, 463.

Curtius senior, Franciscus. 1580. Consilia. Venetiis: ex Officina Damiani Zenari, cons. 27, n. 7, 41va.

Antonius a Butrio. 1578. In librum quartum Decretalium commentarii. Venetiis: apud Iuntas, ad X. 4.1.1, de sponsalibus et matrimoniis, c. De Francia, n. 12, 3rb–3va. See Murano, Giovanna. 2016. Antonio da Budrio (1358 ca–1408). In Murano, Giovanna (ed.), Autographa. I.2. Giuristi, giudici e notai (sec. XII–XV), 148–156. Imola: Editrice La Mandragora, 150.

Innocentius IV 1535, ad X. 4.21.5, de secundis nuptiis, c. Cum secundum, 185r: “non solum credimus non teneri infamia sed nec aliis penis que irrogantur quia nupsit infra tempus luctus que continentur C. de sec. nup. l. i. et ii. (C. 5.9.1–2), sed penas quas sustinet quia secundo nupsit non evitat que continentur C. de sec. nup. Hac edictali et l. ult. (C. 5.9.6–10) et l. Femine (C. 5.9.3) … Ratio diversitatis est quia pene imposite nubentibus infra tempus luctus sunt mere pene et ideo omnes penas a legibus propter hoc inflictas tolli credimus sicut infamiam, sed pena que imponitur secundo nubentibus non est mera pena imo est provisio filiorum et ideo non tollitur hec pena per canones”.

See Quaglioni, Diego. 1991. Domenico da San Gimignano. In Dizionario Biografico degli Italiani 40. Roma: Istituto della Enciclopedia Italiana, 664–667.

Just reporting Innocent IV: Lapus Abbas Sancti Miniati. 1589. Super libro Sexto Decretalium et Clementinis. Romae: in aedibus populi Romani apud Georgium Ferrarium, ad VI. 5.2.9, de haereticis, c. Statutum, 155.

Dominicus a Sancto Geminiano. 1578. In Sextum Decretalium Volumen Commentaria. Venetiis: apud Iuntas, ad VI. 5.2.9, de haereticis, c. Statutum, n. 8, 272vb: “Ego crederem opi. Ioan. An. veram, quia ubicumque statuta laicorum imponunt penam retrahendo a contractu matrimonii et illa diminuunt patrimonium vel famam contrahentium, tale statutum non est servandum iuxta no. in d. c. pe. de secun. nup. (X. 4.21.4) et i.e. Cum secundum (VI. 5.2.19) per gl. Cum igitur lex canonica disponat quod valeat etiam sine consensu patris, licet honestum sit quod interveniat, statuta laicorum si disponant contrarium non debent valere et hanc partem tenet Do. Ant. in c. i. de spon. (X. 4.1.1)”.

Murano, Giovanna. 2012e. Niccolò Tedeschi (Abbas Panormitanus) (1386–1445). In Autographa 1, 192–200, 196–197.

Il Costituto del comune di Siena volgarizzato nel MCCCIX–MCCCX, II. 1903. Siena: Tip. e Lit. Sordomuti di L. Lazzeri, dist. V, cap. XLVIII, De la pena di chi contrae matrimonio niscostamente, 252, only imposes a financial penalty against men marrying women without at least two or three witnesses. See also Dean 1998, 90.

Petrucius, Federicus. 1576. Consilia sive mavis Responsa, Quaestiones, et Placita. Venetiis: apud Ioannem Antonium Bertanum, q. XXXVI, n. 1, 30ra. See Nardi, Paolo. 1991. Contributo alla biografia di Federico Petrucci con notizie inedite su Cino da Pistoia e Tancredi da Corneto Pistoia e Tancredi da Corneto. In Ascheri, Mario (ed.), Scritti di storia del diritto offerti dagli allievi a Domenico Maffei, 153–180. Padova: Antenore; Nardi, Paolo. 2009. Maestri e allievi giuristi nell’Università di Siena. Saggi biografici. Milano: Giuffrè, 1–29.

Abbas Panormitanus. 1569. In Quartum et Quintum Decretalium Librum luculentissima commentaria. Venetiis: apud Bernardinum Maiorinum Parmensem, ad X. 4.1.1, de sponsalibus et matrimoniis, c. De Francia, nn. 7–9, 2vb–3ra. See also Abbas Panormitanus. 1592. Commentaria Primae Partis in Primum Decretalium Librum… Tomus primus. Venetiis: apud Iuntas, ad X. 1.2.10, de constitutionibus, c. Ecclesia sanctae Mariae, n. 20 in fine, 31rb.

Tartagnus, Alexander. 1595. In Primam et Secundam Infortiati Partem Commentaria. Venetiis: apud Iuntas ad D. 24.3 rubr., soluto matrimonio, n. 35, 4ra: “Magis communis conclusio est non valere statutum laicorum imponens poenam taliter contrahenti per c. Tuam de ord. cog. (X. 2.10.3), c. Lator qui fil. sint leg. (X. 4.17.5). Spectant enim ad ecclesiam matrimonia. Item libera esse debent”.

Sinisi, Lorenzo. 2013a. Sangiorgi, Giovanni Antonio. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XII–XX secolo) 2 (hereafter DBGI), 1788–1789. Bologna: il Mulino.

Johannes Antonius de Sancto Georgio. 1503. Lectura solennis super quarto libro decretalium de sponsalibus et matrimoniis. Venetiis: per Philippum Pincium Mantuanum, ad X. 4.1.1, de sponsalibus et matrimoniis, c. De Francia, 4rb: “Prima opinio est magis communis nec obstat quod dicitur de utilitate publica quia etiam propter utilitatem non habeant layci potestatem in spiritualibus et negari non potest quin propter huiusmodi penas intimidetur matrimonium”.

Sandeus, Felinus. 1601. Ad quinque libros Decretalium, Pars tertia. Venetiis: [Societas aquilae se renovantis], ad X. 4.1.1, de sponsalibus et matrimoniis, c. De Francia, n. 10, 129rb. The work was first printed in 1497 c.: Murano, Giovanna. 2012f. Felino Sandei (le opere e la biblioteca). In Autographa 1, 276–282, 281.

Sandeus 1601, ad X. 4.1.1, de sponsalibus et matrimoniis, c. De Francia, n. 13, 129va.

Like the provisions of second nuptials: see Innocentius IV, above n. 57.

Like the penalties against the woman married to her abductor: see Johannes Andreae, above n. 44.

See Innocentius IV, above n. 46.

See Innocentius IV 1535 (as n. 46) ad X. 4.1.1, de sponsalibus et matrimoniis, c. De Francia, v. iisdem utuntur, 174vb: “alias enim solemnitates habent Saxones alias Franci: que tamen non sunt de subtantia matrimonii licet peccatum sit omittere…”.

See Bartolus a Saxoferrato, above n. 52.

Sandeus 1601, ad X. 4.1.1, de sponsalibus et matrimoniis, c. De Francia, nn. 14–21, 129vb–130va.

Sandeus 1601, ad X. 4.1.1, de sponsalibus et matrimoniis, c. De Francia, n. 22, 130va.

Sandeus 1601, ad X. 4.1.1, de sponsalibus et matrimoniis, c. De Francia, n. 13 in fine, 129vb.

Sandeus 1601, ibidem: “facultas libere contrahendi matrimonium concessa a Deo non est restringibilis aliquo colore per potestatem secularem”. Very close to Felinus Sandeus’ teaching will be the exposition of Brunellus, Ioannes. 1584. Tractatus insignis de Sponsalibus et matrimoniis. In Tractatus illustrium in utraque tum pontificii, tum caesarei iuris facultate Iurisconsultorum. IX. De Matrimonio, et dote, 3v–39v. Venetiis: [Societas aquilae se renovantis], conclusio 19, 20v–21r.

Sandeus 1601, ibidem: “et dato defectu potestatis in statuente, nihil operari potest rationabilitas vel aperta iustitia statuti”.

D. 37.4.3.5, de bonorum possessione contra tabulas, l. Non tantum § Si emancipatus: “Nam etsi tam ignominiosam duxerit uxorem filius, ut dedecori sit tam ipsi quam patri mulierem talem habere, dicemus et ex ea natum ad bonorum possessionem avi admitti, cum possit avus iure suo uti eumque exheredare…”.

Auth. CXI Coll. 8 tit. 12, ut cum de appellatione cognoscitur, cap. Aliud quoque capitulum = Nov. 115.3.11: “Si alicui ex praedictis parentibus volenti filiae suae vel nepti maritum dare et dotem secundum vires substantiae suae pro ea praestare illa non consenserit, sed luxuriosam degere vitam elegerit. Si vero usque ad viginti quinque annorum aetatem pervenerit filia et parentes distulerint eam marito copulare, et forsitan ex hoc contigerit in suum corpus eam peccare aut sine consensu parentum marito se, libero tamen, coniungere, hoc ad ingratitudinem filiae nolumus imputari, quia non sua culpa sed parentum id commisisse cognoscitur”. See Scaduto 1885, 27–28; Voci, Pasquale. 1963. Diritto ereditario romano. II. Parte speciale: successione ab intestato, successione testamentaria (2^nd ed.). Milano: Giuffrè, 739; Kaser, Max. 1975. Das römische Privatrecht. Zweiter Abschnitt. Die Nachklassischen Entwicklungen. München: C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung, 520–521; Noonan 1973, 426; Kirshner, Julius. 2000. Baldus de Ubaldis on Disinheritance: Contexts, Controversies, Consilia. Ius Commune 27: 119–214, 125; Donahue 2003, 73–74; Donahue 2011c, 290; Kursa, Sławomir. 2012. La diseredazione nel diritto giustinianeo. Bari: Cacucci Editore, 121–124.

Accursius, App. ad D. 37.4.3.5, de bonorum possessione contra tabulas, l. Non tantum § Si emancipatus, v. exheredare. Bartolus a Saxoferrato. 1547. Commentaria in secundam Infortiati partem. Lugduni: apud Thomam Bertellum, ad D. 37.4.3.5, de bonorum possessione contra tabulas, l. Non tantum § Si emancipatus, n. 1, 171rb.

See the important adhesion of Bartholomaeus a Salyceto 1586b, ad C. 5.4.5, de nuptiis, l. Si ut proponis, n. 3, 6va.

Baldus de Ubaldis 1585a, ad C. 5.4.12, de nuptiis, l. Nec filium, 186vb.

Bartolus a Saxoferrato. 1555a. Commentaria in primam Codicis partem. Lugduni: excudebat Claudius Servanius, ad C. 5.4.3, de nuptiis, l. Libertum, n. 1, 198va.

Bartolus a Saxoferrato. 1555b. Commentaria in primam Digesti novi partem. Lugduni: excudebat Petrus Fradin, ad D. 40.2.20.2, de manumissis vindicta, l. Si rogatus § Matrimonii, 82ra; Bartolus a Saxoferrato 1547, ad D. 35.1.63, de condicionibus et demonstrationibus, l. Cum ita, n. 2, 130va.

Baldus de Ubaldis 1585a, ad C. 5.4.12, de nuptiis, l. Nec filium, nn. 1–2, 186vb: “Istud ultimum de consensu patris non est necessario de substantia matrimonii, sed est necessarium quantum ad honestatem matrimonii. Unde si filius inhoneste contrahit matrimonium, puta cum scorto, pater potest eum exheredare, quod dic ut ff. de contra tab. l. iii. § Si emancipatus (D. 37.4.3.5), ne vilissimam prolem que inde nascitur habeat successorem, quia ex his totum genus est infamatum”.

Tiraquellus, Andrea. 1573. De nobilitate et iure primigeniorum. Lugduni: apud Guliel. Rovillium, cap. XX, Nobilitatis praerogativae et privilegia, n. 177, 127.

Baldus de Ubaldis 1585a, ad C. 5.5.7, de incestis et inutilibus nuptiis, l. Humilem, 193ra; Tartagnus, Alexander. 1610. Consiliorum seu responsorum Liber Sextus. Venetiis: apud haeredes Alexandri Paganini, cons. 209, Ponderatis, n. 6, 131va.

Menochius, Iacobus. 1625. Consiliorum sive responsorum Liber Tertius. Francofurti ad Moenum: typis et sumptibus Wechelianorum, apud Danielem et Davidem Aubrios et Clementem Schleichium, cons. 225, nn. 44–72, 149a–150a. See also Maynus, Iason. 1581. Consiliorum sive responsorum … volumen secundum. Venetiis: apud Franciscum Zilettum, cons. 234, 168va–169ra (mulieres viles: rustica, ancilla, meretrix).

Read at Padua in 1423–1424: Belloni, Annalisa. 1986. Professori giuristi a Padova nel secolo XV. Profili bio-bibliografici e cattedre. Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann, 309; Murano, Giovanna. 2012d. Raffaele Fulgosio (1367–1427). In Autographa 1, 145–147, 146. See also Valsecchi, Chiara. 2013a. Fulgosio, Raffaele. In DBGI 1, 913–915.

Fulgosius, Raphael. 1554. In Primam Pandectarum partem Commentariorum. Lugduni: excudebat Claudius Servanius, ad D. 23.1.12, de sponsalibus, l. Sed quae, 204rb.

Fulgosius 1554, ad D. 23.2.19, de ritu nuptiarum, l. Qui liberos, 205ra, quoting Johannes Teutonicus, App. ad C.36 q.1 c.3, De raptoribus, v. excusata; Bernardus Parmensis, App. ad X. 2.24.23, de iureiurando, c. Quintavallis, v. exhaeredaret; Archidiaconus. 1549. Super Decreto. Lugduni: apud Hugonem à Porta, ad C.36 q.1 c.3, De raptoribus, 378v.

Belloni 1986, 283–292; Murano, Giovanna. 2012c. Paolo da Castro (1360/62–1441). In Autographa 1, 129–135, 131–132. See also Cortese, Ennio. 2013. Paolo di (da) Castro. In DBGI 2, 1505–1507. About the relationship between civil and canon law in his consilia see now Pieri, Bernardo. 2016. Usurai, ebrei e poteri della Chiesa nei consilia di Paolo da Castro. Le competenze canonistiche di un civilista. Bologna: Bononia University Press.

Paulus Castrensis. 1583. In Primam Codicis partem Commentaria. Lugduni: [Compagnie des libraires de Lyon], ad C. 3.28.19, de inofficioso testamento, l. Si filiam, 144va.

Covarrubias y Leyva, Diego de. 1558. In Quartum Decretalium librum epitome. Lugduni: apud haeredes Iacobi Iuntae, part. 2, cap. 3, par. 8, num. 5, 59r; Soto, Domingo de. 1560. Commentarii in quartum Sententiarum Secundus Tomus. Salmanticae: excudebat Andreas a Portonariis, vol. 2, dist. 29, q. 1, art. 4 (Utrum princeps subditum vel pater filium possit ad matrimonium cogere), IV arg., 161–163. See below par. 3.3–4.

Paulus Castrensis 1583, ad C. 3.28.19, de inofficioso testamento, l. Si filiam, 144va: “quia ius canonicum disponit de foedere matrimonii, non de iniuria patris”.

Johannes Teutonicus, App. ad C.36 q.1 c.3, De raptoribus, v. excusata: “pater tamen bene potest eam exheredare si vult, C. de inof. test. l. Si filiam (C. 3.28.19), nisi maior esset xxv. ann.: tunc enim si pater distulit eam copulare, si alicui adhaeserit remanebit cum illo etiam invito patre nec exhaeredabitur, ut in authen. ut cum de appel. cogn. § causas versic. si praeter col. viii.”.

Goffredus de Trano. 1586. Summa In Titulos Decretalium. Venetiis: apud Ioannem Baptistam Hugolinum, ad X. 4.2, de desponsatione impuberum, n. 13, 167va.

100

Thus Henricus de Segusio, arguing against Goffredus de Trano. Henricus de Segusio Cardinal Hostiensis. 1581. In Quartum Decretalium librum Commentaria. Venetiis: apud Iuntas, ad X. 4.2.1, de desponsatione impuberum, c. Tua fraternitas, n. 8, 10ra: “Tu dic, quod ex hoc solo quod patri contradicit non potest exheredari, nisi et vitam turpem eligat. Si non credis mihi, credas autem supradicto, ubi est hoc expressum”. See already Bernardus Parmensis, App. ad X. 2.24.23, de iureiurando, c. Quintavallis, v. exhaeredaret: “… Causae vero ingratitudinis propter quas pater potest exheredare filium sunt hae. … Si filiam vitam luxuriosam egerit, cum parentes vellent eam pro posse dotare nisi neglexerint eam maritare, usque ad xxv. annos”.

101

Ioannes Andreae. 1581a. In quartum Decretalium librum Novella Commentaria. Venetiis: apud Franciscum Franciscium Senensem, ad X. 4.2.1, de desponsatione impuberum, c. Tua fraternitas, n. 8, 15vb; Antonius a Butrio 1578, ad X. 4.2.1, n. 4, 15ra; Abbas Panormitanus 1569, ad X. 4.2.1, n. 5, 13vb: “Ex quo enim filia utitur permissione canonica, non debet incurrere vitium ingratitudinis”.

102

Cortese, Ennio, and Pennington, Kenneth. 2013. Pietro d’Ancarano. In DBGI 2, 1578–1580.

103

Petrus de Ancharano. 1580. Super Quarto Decretalium facundissima Commentaria. Bononiae: apud Societatem Typographiae Bononiensis, ad X. 4.2.1, de desponsatione impuberum, c. Tua fraternitas, n. 6, 33; Petrus de Ancharano. 1568. Consilia sive iuris responsa. Venetiis: apud Nicolaum Bevilaquam, cons. 21, 11r–11v. See Murano, Giovanna. 2012b. Pietro d’Ancarano (1350 ca.–1415). In Autographa 1, 112–120, 114.

104

Franchus, Philippus. 1547. In Sextum Decretalium. Lugduni: impensis honesti viri Jacobi Giunta, ad VI. 4.2 un., de desponsatione impuberum, c. Si infantes § Porro, n. 1, 181rb. Parisius, Petrus Paulus. 1570. Tertia pars consiliorum. Venetiis: apud Nicolaum Bevilaquam et socios, cons. 29, Esto quod, 46r–49r.

105

Ioannes de Imola. 1549. Super Primo decretalium. Lugduni: excudebat Ioannes Pullonus, alias de Trin, ad X. 1.38.10, de procuratoribus, c. Accedens, n. 9, 147va; Tartagnus 1595, ad D. 24.3.1, soluto matrimonio dos quemadmodum petatur, l. Dotium, n. 32, 6ra, and Maynus, Iason. 1579a. In Primam Codicis partem Commentaria. Venetiis: apud Iuntas, ad Auth. Sed si post, p. C. 3.28.19, de inofficioso testamento, l. Si filiam, n. 6, 123rb. See also above, nn. 82–84.

106

Statuti di Spalato. 1878. Ed. Alačević, Giuseppe. Spalato: Tip. di A. Zannoni, lib. III, Rubrica che la femina non pilli marito çença volunta del padre e dela madre. c. CXXVIII, 176: “Item statuito et ordinato e che niguna femina possi pillare marito çença volunta del patre suo et dela matre sua. Et qualunque femina contrafara perda la parte sua de beni paterni et materni”.

107

Above n. 9.

108

See already Johannes Teutonicus, App. ad C.27 q.2 c.2, Sufficiat, v. sufficiat solus: “…sed dic quod requiritur ex honestate, non ex necessitate xxx. q. v. Nostrates (C.30 q.5 c.3)”.

109

Above n. 80.

110

On this consilium see also Valsecchi, Chiara. 1999. «Causa matrimonialis est gravis et ardua». Consiliatores e matrimonio fino al Concilio di Trento. In Studi di storia del diritto 2, 407–580. Milano: Giuffrè, 529–531.

111

Alexander probably referred to the Statutes of Bologna 1454: Statuta civilia civitatis Bononiae, multis glossis, variis provisionibus, ac amplissimo indice novissime formata. 1566. Venetiis: apud Gulielmum Valgrisium, et Ioannem Alexii, Bibliopolas, rubr. De dotibus retituendis, et ipsarum parte lucranda, et fructibus rerum paraphrenalium, 136v. See also Lombardi 2001, 63.

112

Abbas Panormitanus. 1591. Consilia, iurisque responsa ac quaestiones… Tomus octavus. Venetiis: [Societas aquilae se renovantis], cons. 12, n. 1, 7ra–8rb. On Nicolaus de Tudeschis’ consilia see: Ascheri, Mario. 2000. Nicola “el monaco”, consulente, con edizione di due suoi pareri olografi per la Toscana. In Condorelli, Orazio (ed.), Niccolò Tedeschi (Abbas Panormitanus) e i suoi Commentaria in Decretales, 37–68. Roma: Il Cigno Galileo Galilei; Donahue 1995, 53–57; Murano 2012e, 199. On cons. 12 see Valsecchi 1999, 534–536.

113

See Inveges, Agostino. 1661. La Cartagine Siciliana. Historia divisa in due libri. Palermo: nella Typograph. di Giuseppe Bisagni, 454-456; Solarino, Raffaele. 1885. La Contea di Modica. Ricerche storiche I. Ragusa: Piccitto et Antoci Editori, 134 n. 2.

114

Abbas Panormitanus 1591, cons. 12, 7rab: “Venio ad primum, et videtur primo, quod non possit petere dotem, cum nubendo sine consensu patris efficiebatur adeo patri ingrata, ut ab eo exheredari possit, C. de inof. test. in auth. Sed si post (post C. 3.28.19), et in corpore unde sumitur, ut cum de ap. cog. § Aliud quoque capitulum, ver. si vero (Nov. 115.3.11) … Sed dubium imminet, quid si pater eam expresse, ob hanc causam, exheredaverit? Et hoc casu arbitror illam causam non esse sufficientem, cum de iure canonico matrimonium debeat esse liberum ab omni coactione, et poena…”.

115

Auth. Ut clerici apud proprios episcopos primum conveniantur = Nov. 83.1; X. 2.1.8, de iudiciis, c. Clerici: “leges non dedignant sacros canones imitari”.

116

Johannes Teutonicus, App. ad C.36 q.1 c.3, De raptoribus, v. excusata: “…Sed si filia invito patre adhaeserit alicui matrimonialiter, dummodo dignum eligat, pater tenetur eam dotare, ut ff. de ritu nupt. l. Qui liberos (D. 23.2.19). See also Johannes Teutonicus, App. ad C.32 q.2 c.16, Hoc sanctum, v. parentum: “Numquid ergo pater eam dotare tenetur? Sic arg. ff. de ritu nup. Qui liberos (D. 23.2.19), et ponitur hic vel pro et.”.

117

di Renzo Villata, Maria Gigliola. 2013b. Giasone del Maino. In DBGI 1, 995–999.

118

Maynus 1579a, ad Auth. Sed si post, p. C. 3.28.19, de inofficioso testamento, l. Si filiam, nn. 2–6, 123rab. Cfr. anche Maynus, Iason. 1579b. In Primam Infortiati partem Commentaria. Venetiis: [apud Iuntas], ad D. 24.3.2.1, soluto matrimonio, l. Soluto matrimonio § Quod si in patris, nn. 28–29, 10rb. The works were first printed in 1491 and 1499: see Giazzi, Emilio. 2012. Giasone del Maino (1435–1519). In Autographa 1, 256–262, 261.

119

Faber, Ioannes. 1537. Luculenta Commentaria super Codice. Lugduni: sumptu honesti viri Antonij Vincentij, apud Mathiam Bonhome, ad Auth. Sed si post, p. C. 3.28.19, de inofficioso testamento, l. Si filiam, 72va. For the dating of this work see Weidenfeld, Katia. 2007. Faure (Fabri) Jean. In Arabeyre, Patrick, Halpérin, Jean-Louis, and Krynen, Jacques (eds.), Dictionnaire historique des juristes francais. XII ^e–XX ^e siècle, 321–322. Paris: Presses Universitaires de France.

120

Alciatus, Andrea. 1571. Lucubrationum in ius civile et pontificium Tomus Quintus. Basileae: per Thomam Guarinum, ad D. 24.3.1, soluto matrimonio dos quemadmodum petatur, l. Dotium, n. 90, 249.

121

Duarenus, Franciscus. 1554. Commentarius in librum XXIIII Pandectarum, tit. soluto matrimonio quemadmodum dos petatur. In Opera omnia tam recentia quam prius edita in iure civili, cum quibusdam aliis opusculis. Lugduni: apud Guiliel. Rovillium, ad D. 24.3, soluto matrimonio dos quemadmodum petatur, II. Quomodo nuptiae contrahantur, 91r. This opinion, in its absoluteness, seemed unsustainable to Jacques Cujas (1522–1590) who, with a new argument, turned to the other concurring thesis. It was not enough to be disinherited for a marriage without the father’s permission (“iniussu patris”): the union needed to be with an unworthy person, as was established in the Digest in a text which, according to the French humanist, had not yet been affected by Justinian’s Novel. Cuiacius, Iacobus. 1559. Commentarii. Lugduni: typis suis excudebat Ioannes Tornaesius Typographus Regius, cap. V, 271r. The debate cannot be further reconstructed in these pages. For the positions of other French humanists see Donahue, Charles Jr. 2014. The Role of the Humanists and the Second Scholastic in the Development of European Marriage Law from the Sixteenth to the Nineteenth Centuries. In Ballor, Jordan, Decock, Wim, Germann, Michael, and Waelkens, Laurent (eds.), Law and Religion: The Legal Teachings of the Protestant and Catholic Reformations, 45–62. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 45–48.

122

Dean 1998, 89–92, 2011, 152–156, Lombardi 2001, 43, 51–59. For examples of the testamentary practice see Kirshner 2000, 144–145.

123

Statuti di Feltre del secolo XIV nella trascrizione cinquecentesca con il frammento del codice statutario del 1293. 2006. Eds. Pistoia, Ugo, and Fusaro, Diletta. Roma: Viella, lib. III, cap. 64, 162: “Et insuper parentes in quorum est potestate eam dotare non teneantur et eis ex testamento vel contra vel preter testamentum non succedat”. See also Feltre 15^th c. (ed. 1551): Statutorum magnificae civitatis et communis Feltriae libri sex. 1749. Venetiis: apud Leonardum Tivanum, lib. IV, cap. 49.

124

Statuta et ordinamenta civitatis Laude. 1537. Mediolani: in officina Libraria Gotardi Pontici apud templum divi Satiri, rubr. generalis de successionibus ab intestato, cap. De matrimoniis cellebrandis, xxxix.: “Statutum est tale super matrimoniis, quod nullus aliquam mulierem vi vel voluntate accipiat in uxorem nisi de consensu patris vel propinquorum parentum ex paterna linea vel tutorum vel curatorum eius ad quos eam pertinet maritare, et qui contrafecerit nichil habeat uxor vel maritus de bonis patris vel matris mulieris”.

125

Pontremuli statutorum ac decretorum volumen. 1571. Parmae: apud Seth Viottum, lib. II, cap. 45, 54v: “Si qua mulier virum acceperit, vel in virum consenserit… sine consensu, et licentia patris, vel fratris suorum, aut cum aliquo illicitam consuetudinem habuerit, vel de domo paterna, vel quam habitaverit cum patre, vel fratribus, seu temeraria auctoritate causa inhonestae conversationis cum aliquo homine habendae fuerit egressa, pater, vel frater aliquid eidem mulieri alimentorum causa, vel alia occasione de bonis paternis, vel maternis, vel aliis eorum propriis tribuendum minime teneantur, vel aliquatenus compellantur, ultra quam velint, et eorum spontanea voluntate procedat, quae quidem non solum in filia, quae praedicta commiserit observari praecipimus: sed etiam idem per omnia observetur in filio familias, qui sine patris iussu, vel consensu aliquam desponsaverit, vel acceperit in uxorem, ut nil a patre, vel fratribus de paternis, vel maternis bonis ipsis consequeretur invitis”.

126

Statuta patavina noviter impressa. 1528. Venetiis: per Guilielmum de Fontaneto Montisferrati, rubr. 55, De adulterio, incestu, et raptu mulierum (Potestate domino Marco Dandulo et capitaneo domino Laurentio Bragadino Mccccxx), cxv r: “Nulla mulier minor annis viginti, quae habeat patrem vel avum paternum aut matrem, audeat se maritare palam vel occulte… Et quecunque mulier minor annis viginti, que aliquo modo vel forma contrafecerit, ipso iure privetur iure dotandi… et non possit capere de bonis predictorum vel alicuius eorum ab intestato quicquam aliquo modo vel forma et incapax esse intelligatur ipso iure et facto quo ad bona praedictorum ab intestato decedentium… Mulier autem maior annis viginti possit se impune cuicunque voluerit maritare et propter hoc non cadat a successione bonorum patris avi vel matris et petens se dotari audiatur in iure contra patrem, avum, matrem seu fratrem vel fratres et dotari debeat per ipsos et constringi possint ad dotandum ipsam secundum conditiones et facultates eorum”.

127

Leges Brixianae. 1490. Brixiae: per Iacobum Britannicum de Pallazolo, Statuta criminalia, rubr. 72. Mulier minor annis viginti se maritare non possit sine consensu patris vel fratris, [89b]: see above n. 126 for the text (the same as Padua).

128

Volumen statutorum civitatis Maceratae. 1553. Impressum Maceratae: per Lucam Binum Mantuanum, lib. III, rubr. 75, 35r: “… et ipso facto sit privata omni comodo successionis, et parte hereditatis, et bonorum quae eidem contingere potuissent, vel poterunt ex successione quorumcunque suorum consanguineorum ab intestato decedentium… et in omnibus et singulis predictis casibus contractus, obligatio, et instrumentum dotium matrimonii supra dicti sint ipso iure nullius momenti …”.

129

Statuta civitatis Ferrariae. 1476. Ferrariae: per Severinum Ferrariensem, lib. III, rubr. 298, 100v–100r: “Nullus homo de civitate, et districtu Ferrariae occulte accipiat uxorem minorem vigintiquinque annis: et intelligatur occulte, et clandestine uxorem accipere, qui aliquam subarraverit, etiam per verba de futuro, vel desponsaverit etiam per verba de praesenti et quoquo modo matrimonium contraxerit, vel consummaverit, sine expresso consensu, licentia, vel praesentia patris talis mulieris… vel fratrum…vel patrui… vel duorum proximiorum, et digniorum attinentium ex parte patris… Mulierem autem minorem vigintiquinque annis, quae ita occulte, sive clandestine nupserit, seu matrimonium, vel sponsalia contraxerit … ipso iure privamus omni paterna, et avita substantia, et omni sua legitima portione … simili modo dote constituta, vel constituenda, et quolibet iure legitimae dictam mulierem privamus: quae omnia applicamus ei, qui iniuriam hanc receperit”. Statuta provisiones et ordinamenta magnificae civitatis Ferrariae nuper reformata, cum novissimis provisionibus pro litium diuturnitatibus praecidendis. 1534. Ferrariae: per Franciscum Rubeum de Valentia, lib. III, 161rv. Statuta urbis Ferrariae reformata anno domini MDLXVII novissime excussa. 1624. Ferrarie: apud Franciscum Succium Typographum, lib. III, De variis delictorum poenis, rubr. CV, Poena eius qui occulte accepit uxorem, et mulieris quae occulte fuerit desponsata, 154v–155r.

130

Statuta et decreta communis Genuae. 1567. Venetiis: apud Dominicum Nicolinum, lib. II, cap. 16, Contra puellas, quae se maritaverint a se ipsis, 35–36: “…ipso facto perdat bona paterna et materna, et haereditatem, quae sibi obveniret ex haereditate paterna, et materna”. Criminalium iurium civitatis Genuensis libri duo, cum additione plurium decretorum. 1573. Genuae: apud Christophorum Bellonum, Ant. F., lib. II, cap. 7, De contrahentibus clandestina matrimonia, 47v: “Si foemina cuiusvis conditionis minor annis quinque et viginti quae nunquam fuerit desponsata se alicui matrimonio iunxerit sine consensu patris sui… ipso iure privata censeatur omni iure dotis petendae vel sibi constituendae, ac etiam bonis omnibus cum paternis tum maternis, ac haereditate … ac si puella ipsa, seu foemina esset fato functa”. Statutorum civilium Reipublicae Genuensis nuper reformatorum libri sex. 1589. Genuae: apud Hieronymum Bartolum, lib. V, cap. 2, De foeminis dotandis, 173: “Puella innupta aetatis annorum infra viginti quinque habens patrem vivum, quae sine consensu patris maritum acceperit, perdat ipso facto bona, et iura dotandi”.

131

Lafourcade, Maïte. 1992. Droit successoral et droit matrimonial en Pays basque sous l’Ancien Régime. In Ganghofer, Roland (ed.), Le droit de la famille en Europe: son évolution depuis l’Antiquité jusqu’a nos jours. Actes des journées internationales d’histoire du droit, 517–529. Strasbourg: Presses universitaires de Strasbourg, 521 (coutume de Labourd); Tisset, Pierre. 1951. Placentin et son enseignement a Montpellier. Droit romain et coutume dans l’ancien pays de Septimanie. Recueil de memoirs et travaux publiés par la Société d’histoire du droit et des institutions des anciens pays de droit écrit 2: 67–94, 87, 90 (coutumes de Narbonnee) See Lefebvre-Teillard, Anne. 1996. Introduction historique au droit des personnes et de la famille. Paris: Presses universitaires de France, 158. For remarks about the testamentary practice see Turlan, Juliette M. 1957. Recherches sur le mariage dans la pratique coutumière (XII^e–XIV^e s.). Revue historique de droit français et étranger 35: 477–528, 487–491.

132

Ordenações Manuelinas [1512–1513], lib. 4, tit. 72 (Da filha que se casa sem auctoridade de seu padre ante que aja vinte e cinco annos, e em que casos o pay pode deserdar seus filhos ou filhas), online available at http://www1.ci.uc.pt/ihti/proj/manuelinas/ordemanu.htm: “Se algua filha ante que aja vinte e cinco annos dormir com alguu homem, ou se casar sem mandado de sue padre, ou de sua madre, por esse mesmo feito sera deserdada, e excrusa de todos os bens e fazenda do padre ou madre, posto que por elles espressamente nom seja deserdada”.

133

Statuti di Spalato 1878, lib. III, Rubrica che la femina non pilli marito çença volunta del padre e dela madre. c. CXXVIII, 176: “Item statuito et ordinato e che niguna femina possi pillare marito çença volunta del patre suo et dela matre sua. Et qualunque femina contrafara perda la parte sua de beni paterni et materni”.

134

Statuti di Spalato 1878, lib. III, Rubrica che il padre et la madre non possino çença casone exereditare i fillioli. c. XIX, 103: “La septima e se la filliola femina pecca nel suo corpo faciandose carnalmente cognoscere da alguno prima che sia maritata inançi al vigesimo quinto anno dela sua eta”. See 104: “Questo statuto non se extendi ad la fillola la quale marita çença volunta del padre et dela madre. Et per questo perde la sua parte de beni paterni et materni. Come si dispone in questo tercio libro capitolo CXXVIII…”.

135

Statuta civitatis Pisauri noviter impressa. 1531. Pisauri: per Baldesserem q. Francisci de Carthularis de Perusio assistente et curram agente circa dictam impressionem Francisco Thybaldo similiter de Pisauro, lib. II, rub. 107, 40r: “Et liceat parentibus liberos tam masculos quam foeminas in eorum potestate existentes contra eorum voluntatem matrimonium contrahentes exheredare”.

136

Leyes de Toro [1505], ley 49: “Mandamos quel que contraxiere matrimonio que la Yglesia tuviere por clandestino con alguna muger, por el mismo fecho él y los que en ello intervinieren, y los que de tal matrimonio fueren testigos, incurran en perdimiento de todos sus bienes, e sean aplicados a nuestra camara y fisco, y sean desterrados destos nuestros reynos, en los quales non entren so pena de muerte, e que esta sera justa causa, parà quel padre e la madre puedan desheredar sy quisieren a sus fijias que el tal matrimonio contraxeren”. See Gibert, Rafael. 1947. El consentimiento familiar en el matrimonio según el derecho medieval español (Notas para su estudio). Anuario de historia del derecho español 18: 706–761, 739–742, 758–761, also for a comparison with the provisions of the Fuero Real 3.1.5 and the Partidas 4.1.10. For other remarks: Aznar Gil 1989, 185–186; Aznar Gil 1995, 137–138.

137

Édit contre les mariages clandestins. Paris, février 1556. In Isambert, Decrusy, Armet. 1828. Recueil général des anciennes lois françaises, depuis l’an 420, jusqu’a la Révolution de 1789, t. XIII, 469–470. Paris: Belin-Leprieur, librarie-editeur-Verdière: “Que les enfants de famille ayans contracté et qui contracteront cy après mariages clandestins contre le gré, vouloir, et consentement et au desceu de leurs pères et mères, puissent … estre par leursdits pères et mères, et chacun d’eux, exheredez et exclus de leurs successions, sans espérance de pouvoir quereller l’exheredation qui ainsi aura esté faite”.

138

di Renzo Villata, Maria Gigliola. 2013a. Decio Filippo. In DBGI 1, 729–731.

139

Decius, Philippus. 1575. Consiliorum sive responsorum… tomus primus. Venetiis: [Francesco de Franceschi, Gaspare Bindoni, Nicolò Bevilacqua’s heirs, Damiano Zenaro], cons. 230, Viso casu proposito, 249rb–250rb.

140

Bernardus Parmensis, App. ad X. 4.2.1, de desponsatione impuberum, c. Tua nos, v. consentit: “secus videtur de filia secundum leges. Nam illa contradicere non potest, nisi pater dederit ei turpem vel moribus suis indignum ff. de spon. Sed quae patris (D. 23.1.12). Secus tamen secundum canones s. tit. proxi. Cum locum (X. 4.1.14) et xxvii. q. ii. Sufficiat (c. 2). Ber.”.

141

Accursius, App. ad D. 1.5.11, de statu hominum, l. Paulus, v. Paulus respondit.

142

Above par. 2.6.

143

This principle was illustrated in C. 9.9.4, l. Gracchus: “quod legitime factus est, nullam poenam meretur”. It was already mentioned by Petruccius 1576 (as n. 63) cons. 36, whence Panormitanus elaborated his position.

144

The arguments quoted above match with those developed by Decius, Philippus. 1598. In tit. ff. de regulis iuris. Coloniae Agrippinae: apud Ioannem Gymnicum, ad D. 50.17.30, regula XXX, Nuptias non concubitus, sed consensus facit, nn. 8–14, 166–169. See also Donahue 1995 (as n. 3) 63–64. The work, first printed in 1506, was written when Decius was professor at Valence: Murano, Giovanna. 2012g. Filippo Decio (1454–1535). In Autographa 1, 296–299, 298. This strict interpretation was afterwards embraced by the outstanding high judge of the Senate of Milan, Julius Clarus (1525–1575), in the third book of his Receptae Sententiae (printed in 1559), who quoted Panormitanus’ opinion (Clarus, Iulius. 1616. Opera Receptarum Sententiarum Omnia. Antverpiae: apud Gasparem Bellerum sub Aquila aurea, lib. III, § Testamentum, n. 4) and by Clementinus, Ascanius. 1571. Tractatus de patria potestate. Venetiis: apud haeredes Melchioris Sessae, Effectus VI, n. 11, 101r. For Azpilcueta, and Ledesma see below, par. 3.5.

145

P. Ovidi Nasonis Epistulae heroidum, IX. Deianira Herculi, 31–32: “non honor est sed onus species laesura ferentes: siqua voles apte nubere, nube pari” (www.thelatinlibrary.com). “It is not honor but mere appearance for those who, injured, bear the burden. If you wish to marry suitably, marry equally” (www.heroides.org).

146

Paschalis, Philippus. 1655. De viribus patriae potestatis Tractatus amplissimus quatuor in Libros distinctus. Venetiis: Bertanorum sumptibus, pars secunda, De naturali obligatione, qua parentes erga liberos, et econverso iure sanguinis obstringuntur, cap. V, n. 29, 199: “turpes et ignominiosas nuptias contrahere sine parentum consensu non est libertas, sed potius libertatis abusus, quod fieri non potest sine gravi parentum iniuria et sine peccato, cum sit contra divinum preceptum”. See Sinisi, Lorenzo. 2013b. Pascali, Filippo. In DBGI 2, 1516.

147

As was also argued by Jacques Cujas: see above n. 21. However, the point remained a controversial one. See, for example, against this interpretation: Benedictus, Gulielmus. 1575. Repetitio In cap. Raynutius de Testamentis. Lugduni: apud Bartholomaeum Vincentium, nn. 30–31, 174vb; Costa, Emanuel. 1584. Omnia quae quidem extant in ius canonicum et civile opera. Lugduni: in officina Q. Philip. Tinghi; apud Simphorianum Beraud, et Stephanum Michaëlem, Et quid si tantum, n. 177, 55.

148

Curtius junior, Franciscus. 1533. Preclara commentaria in primam ac secundam Codicis partes. Lugduni: excudebat Ioannes Moylin alias de Cambray, ad Auth. Non licet, post C. 6.28.4, de liberis praeteritis vel exheredatis, nn. 27–29, 132rb. Barbosa, Petrus. 1668. De soluto matrimonio in duos tomos distributus. Lugduni: sumptibus Ioannis Antonii Huguetan, et Guillielmi Barbier, Quarta pars Legis I, nn. 33–34, 163–164. See also Capiblancus, Ioannes Franciscus. 1666. Tractatus de iure et officio baronum erga vasallos burgenses, seu mavis aurea commentaria super pragmaticis de baronibus liber primus. Neapoli: Typis Ioannis Francisci Paci, Super Pragmat. 9 de Baronibus, cap. LXV, n. 3, 126ra, a Neapolitan judge (1560–1638) who shares Barbosa’s conclusion. Other jurists simply accepted the same view, without further argumentations. For example Baldus de Bartholinis (1409 or 1414–1490), a master of Perugia, who wrote an influent treatise about dowry (1474–1482), following the main stream of the canonists thinks that daughters can be disinherited only if the marry an unworthy man without the paternal will, before the age of 25 or another convenient age (i.e. 20 years) established by local customs (“tempus congruum” or “consuetum secundum morem patriae”: Bartholinis, Baldus de. 1584. Tractatus notabilis, singularis, et utilis de dotibus, et dotatis mulieribus, et earum iuribus et privilegiis. In Tractatus illustrium in utraque tum pontificii, tum caesarei iuris facultate iurisconsultorum. IX. De matrimonio, et dote, 185r–274r. Venetiis: [Societas aquilae se renovantis], privilegium XVI, 98vb.

149

Menochius, Iacobus. 1630. De arbitrariis iudicum Quaestionibus et Causis, centuriae sex. Coloniae Allobrogum: apud Philippum Albertum, lib. II, cent. V, casus 453, nn. 10–12, 821, against the validity of the statutes of Padua and Brescia, quoted above nn. 126–127. The treatise was published in 1569: Valsecchi, Chiara. 2013b. Menochio, Jacopo. In DBGI 2, 1328–1330. See also Mandellus, Iacobus. 1609. Consiliorum… Liber Secundus. Venetiis: apud Iacobum Antonium Somaschum, cons. 315, n. 24, 110va, against the validity of the Constitutions of Charles V for the Duchy of Milan (1541), even though he doubted that such opinion would be followed in practice: “Non tamen admitteretur Mediolani disputatio de eiusmodi validitate” (on this jurist see Lupano, Alberto. 2013. Mandelli, Giacomo. In DBGI 2, 1249). Cf. Constitutiones Dominii Mediolanensis. 1552. Mediolani: apud Valerium, et Hieronymum Metios fratres calcographos, De poenis, 74v–75r: no man could marry a woman—except if widow—under the age of 18 without her parents’ consent. In case of infringement, the husband was deprived of any right on the dowry, the gift ante nuptias and the wife’s properties by contract, last will or municipal law. The same provisions applied to the sons.

150

For example: Treviso 1225 (as n. 20: “in abscondito”), Verona 1228 (as n. 21: “furtive”), Ferrara 1287 (as n. 27) and 1476, 1534, 1566 (as n. 129), Imola 1334 (as n. 31), Lucca 1446 (as n. 34), Genua 1556–1557 (as n. 130); Milan 1541 (as n. 149, De poenis, 74v–75r: “Matrimonia clandestina esse non debent, sed cum interventu parentum et affinium utriusque partis facienda, secundum antiquas et bonas consuetudines. Verum innotuit multa clandestine in hoc dominio fieri. Ideo huic morbo occurrentes, sancitum est, neminem operam dare debere, ut puellae nubiles minoris aetatis annorum decem octo (quae tamen viduae non sint) sponsalia vel matrimonium tractent vel de facto contrahant, sine licentia patris et matris (ubi tamen mater ad secunda vota non transiverit). Et in subsidium, duorum ex proximioribus agnatis sanguine coniunctis. Et in eorum defectum, cognatis”. On the other hand, in the following statutes clandestine marriage means “sine solemnitate”: Piacenza 1323 and 1391 (as n. 28); Padua 1420 (as n. 126: “palam vel occulte”); Brescia 1465–1475 (as n. 127: “palam vel occulte”); Milan 1541. See also Dean 2011, 153.

151

Bernardus Parmensis, App. ad X. 4.3.3, de clandestina desponsatione, c. Cum inhibitio, v. clandestina: “Dicitur clandestinum matrimonium tribus modis. Uno modo, cum non habentur testes s. c. prox. (X. 4.3.2). Secundo cum non fit cum solennitate, xxx. quaestio v. Aliter (C.30 q.5 c.1). Tertio dicitur clandestinum, quod fit contra tenorem huius constitutionis, videlicet non praemissa denuntiatione: tenet tamen quo ad ecclesiam…”. See C.32 q.2 c.13: “Aliter legitimum non fit coniugium, nisi ab his, qui super ipsam feminam dominationem habere uidentur, et a quibus custoditur uxor petatur, et a parentibus propinquioribus sponsetur, et legibus dotetur, et suo tempore sacerdotaliter, ut mos est, cum precibus et oblationibus a sacerdote benedicatur, et a paranimphis, ut consuetudo docet, custodita et sociata, a proximis congruo tempore petita legibus dotetur, ac solempniter accipiatur, et biduo uel triduo orationibus uacent, et castitatem custodiant”. On this important gloss see Aznar Gil 1995, 133–134. For the interpretation of Johannes Teutonicus and others see Aznar Gil 1989, 183–185.

152

He wrote the most authoritative commentary to the Liber Constitutionum of Frederick II (1231), in the years 1501–1514: see Vallone, Giancarlo. 2013. D’Afflitto, Matteo. In DBGI 1, 624–627.

153

Zecchino, Ortensio. 1984. Le Assise di Ruggero II. I testi. Napoli: Eugenio Jovene, testo vaticano, n. XXVI. De coniugiis legitime celebrandis, 58; testo cassinese, 15. De coniugiis, 102. See also Die Konstitutionen Friedrichs II von Hohenstaufen für sein Königreich Sizilien. Nach einer lateinischen Handschrift des 13. Jahrhunderts. 1973. Eds. Conrad, Hermann, von der Lieck-Buyken, Thea & Wagner, Wolfgang. Köln-Wien: Böhlau Verlag, lib. III, tit. XXII, De matrimoniis contrahendis. Rex Rogerius, 274: “Sancimus lege praesenti omnibus volentibus contrahere matrimonium necessitatem imponi, universis hominibus regni Nostri et nobilibus maxime, post sponsalia celebrata solemnitate debita et sacerdotali benedictione praemissis matrimonium solemniter et publice celebrari. Alioquin noverint amodo molientes contra Nostrum regale edictum neque ex testamento neque ab intestato se habituros legitimos ex clandestino et illicito per Nostram sanctionem matrimonio procreatos; mulieres etiam dotes aliter nubentibus legitime debitas non habere. Rigorem huius sanctionis omnibus illis remittimus, qui promulgationis huius tempore iam matrimonium contraxerunt. Viduis etiam volentibus nubere huius necessitatis vinculo relaxamus”.

154

Andrea de Isernia. 1568. Commentaria. In Constitutiones Regni utriusque Siciliae, Glossis ordinariis, Commentariisque excellentis. I.U.D. domini Andreae de Isernia, ac D. Bartholomaei Capuani. Lugduni: apud haeredes Iacobi Iunctae, lib. III, tit. XXII, De matrimoniis contrahendis, c. Sancimus, 230: “alii dicunt et verius, quod secularis princeps nec principaliter, nec accessorie statuere potest aliquid in matrimoniis…”.

155

Afflicto, Matthaeus de 1588. In utriusque Siciliae, Neapolisque Sanctiones, et Constitutiones novissima Praelectio. Secunda Commentarii pars in Secundum et Tertium earundem constitutionum Librum. Venetiis: apud Ioan. Varlscum, et Paganinum de Paganinis, lib. III, tit. XXII, De matrimoniis contrahendis, c. Sancimus, nn. 9–13, 128ra–128va.

156

See La legislazione angioina. Edizione critica. 1921. Ed. Trifone, Romualdo. Napoli: Luigi Lubrano editore, n. CXLII (1° ott. 1326?), Ad certitudinem presentium, 220. Ciccaglione, Federico. 1901. Un capitolo matrimoniale di re Roberto. Catania: Tipo-lit. Giuseppe Musumeci.

157

Afflicto 1588, lib. III, De matrimoniis publice contrahendis, rubr. XIX, n. 13 in fine, 128va.

158

Two exemplary upholders of the strict orientation are represented by Fachineus, Andrea. 1595. Controversiarum iuris libri novem. Ingolstadii: ex Officina Typographica Davidis Sartorii, lib. III, cap. XLIV, Utrum filius exheredari a patre possit, si uxorem ducat absque eius consensu, 476–477, and Matienzo 1597, De matrimonio, lex I, gloss. IIII, 27v–28r.

159

For details about the early modern scholastic movement, see Decock, Wim, and Birr, Christiane. 2016. Recht und Moral in der Scholastik der Frühen Neuzeit (1500–1750). Berlin: De Gruyter/Oldenbourg, including references to further literature.

160

See above par. 2.6.

161

Covarrubias y Leyva 1558, part. 2, cap. 3, par. 8, n. 5, 59r: “Tertio ex praemissis apparet, filiam matrimonium contrahentem in facie, quod aiunt, ecclesiae, etiam sine licentia patris, non posse a patre exhaeredari”.

162

Covarrubias y Leyva 1558, part. 2, cap. 3, par. 8, n. 5, 59r: “Quod si filia contrahens sine consensu patris posset paterna haereditate privari, minime auderet libere nubere, cui vellet”.

163

Covarrubias y Leyva 1558, part. 2, cap. 3, par. 8, n. 5, 59r: “Sed assertio communis locum habet, etiam si filia nubat turpi vel indigno, ante aetatis annum vigesimumquintum, etiam si pater vellet eam tradere in uxorem aeque digno viro et honesto, congrua sibi constituta dote, ob hanc libertatem, quae in coniugali consensu requiritur. Potius enim permittenda est haec iniuria, quae patri fieri videtur indirecte, quam quod libertas matrimonii impediatur”.

164

Covarrubias y Leyva 1558, part. 2, cap. 3, par. 8, n. 7, 60r: “Quarto subinfertur patrem compellendum fore dotem solvere filiae, quae sine eius consensu nupsit viro digno, etiam ante vigesimumquintum annum, si filia dotem marito promisit. (…) Haec vero omnia cessant, quando filia nupsit indigno ac ignominioso viro”.

165

Covarrubias y Leyva 1558, part. 2, cap. 3, par. 8, n. 7, 60v: “Sed hoc procedit, ubi filia vel maritus esset ita dives, ut congrua alimenta uterque haberet. Quod si pauperes essent, cogendus pater est, ipsi filiae alimenta praestare”.

166

Covarrubias y Leyva 1558, part. 2, cap. 3, par. 8, n. 1, 58v: “Honestum tamen est, atque reipublicae maxime conveniens, filias in nuptiis contrahendis parentum consensum exigere”.

167

Covarrubias y Leyva 1558, part. 2, cap. 3, par. 8, n. 3, 59r: “Qui enim tenetur consilium ab aliquo exigere, minime obligatur illud sequi”.

168

Covarrubias y Leyva 1558, part. 2, cap. 3, par. 8, n. 1, 58v: “Quae etiam leges parentum consensum exigunt, in ipsis nuptiis filiorum, qui patriae potestati subsunt (…) ad honestatem referuntur, non quod matrimonium sine parentum consensu contractum nullum sit”.

169

See above par. 2.7.

170

Covarrubias y Leyva 1558, part. 2, cap. 3, par. 8, n. 6, 59v: “Verum ad leges regias, quae expressim sunt contrariae supradictis conclusionibus (…) respondeo dictas leges iure canonico sublatas esse, nec vim legum habere, quatenus poenas inferunt matrimonium contrahentibus sine parentum consensu. Nam etsi Hispaniarum principes eas tulerint ad illam honestatem persuadendam, quae consistit in exigendo parentum consensu ab ipsis filiis ad coniugalem contractum, non tamen habent vim legum, cum id sancire ad Romanos pontifices pertineat”.

171

Soto 1560, vol. 2, dist. 29, q. 1, art. 4 (Utrum princeps subditum vel pater filium possit ad matrimonium cogere), 161–163.

172

Soto 1560, dist. 29, q. 1, art. 4, 163: “In summa quod Christianissimus quisque rex de hac re decreverit, iustum est”.

173

Soto 1560, dist. 29, q. 1, art. 4, 161: “Quod cum natura ipsius, quod perpetuum esse debet, e diametro pugnet”.

174

Soto 1560, dist. 27, q. 1, art. 2, 105: “Nam nisi sibi invicem perplaceant, non possunt individuam vitam perpetuo vivere: esse autem sibi invicem grati nequeunt, nisi sua sponte consentiant”.

175

Aristotle, De caelo, nr. 50, cited in Hamesse, Jacqueline. 1974. Les Auctoritates Aristotelis, un florilège médiéval. Étude historique et édition critique. Louvain: Peeters, 163. See also Decock, Wim. 2013. Theologians and Contract Law. The Moral Transformation of the Ius Commune (ca. 1500–1650). Leiden-Boston: Martinus Nijhoff, 219.

176

Soto, Domingo de 1556/1968. De iustitia et iure. Salmanticae: excudebat Andreas à Portonarijs S.C.M. typographus. Repr. Diego Carro, Venancio, and Gonzáles Ordóñez, Marcelino (eds.), IV. Madrid: s.n, lib. 8, quaest. 1, art. 7, 733, cited in Decock 2013, 219, note 779.

177

Soto 1560, dist. 29, q. 1, art. 4, 161: “Pater potest inducere filium precibus et monitis, imo nonnumquam praecepto, cui tamen ipse eatenus parere tenetur, quatenus causa illius praecepti se habet erga ipsum, ut si causa ipsum cogat, de necessitate tenetur sub poena peccati obedire. Et sic intelligitur l. Si patre cogente, eod. tit. Ut si pater eum desponderat et sponsalia iuraverat, matrimoniumque sit filio utile et commodum, neque ulla sit causa repudiandi”.

178

Soto 1560, dist. 29, q. 1, art. 4, 163: “Quod si arguas, ius canonicum liberam potestatem tribuit filiis matrimonia contrahendi, conceditur quidem, imo et iure naturali et divino eadem fundatur libertas. Sed si inde inferas, eadem iura inhibere principibus ne ullas poenas contrahentibus decernant, negatur consequentia. Nam etsi ob eandem libertatem matrimonia inconsultis parentibus sint valida, non tamen semper contrahentes excipiuntur a delicto, quod princeps punire potest”.

179

Soto 1560, dist. 29, q. 1, art. 4, 162: “Quod iura canonica principibus huiusmodi leges interdicant, non video. Imo, cum matrimonium, ut saepe diximus, sic sit sacramentum, ut sit etiam civilis contractus, nil vetat quominus ut priori ratione ad forum ecclesiasticum spectat, posteriori, civili etiam aliquatenus subdatur”.

180

Haar, Christoph P. 2016. Tomás Sánchez and the Late Scholastic Thought on Marriage and Political Virtue. In Bunge, Kirstin, Fuchs, Marko J., Simmermacher, Danaë, and Spindler Anselm (eds.), The Concept of Law (lex) in the Moral and Political Thought of the ‘School of Salamanca’, 81–103. Leiden-Boston: Brill, 102.

181

Soto 1560, dist. 29, q. 1, art. 4, 163 (Exemplum).

182

The ruler-friendly attitude of Soto can be observed in other matters, too, for instance in the debate on the validity, in conscience, of state-imposed formality requirements in contracts, see Decock 2013, 372–374.

183

For another example of the gender-bias in Soto’s legal thought, see his analysis of agreements with prostitutes; Decock 2013, 451.

184

Soto 1560, dist. 29, q. 1, art. 4, 163: “Foemellis, quae cum non tanto ingenio et prudentia vigeant, debent (in concinnandis potissimum nuptiis) parentibus obstrictius esse subjectae, ne leviter de se disponant”.

185

Soto 1560, dist. 29, q. 1, art. 4, 163: “Sed nihilominus debet causa quoque nubendi aestimari, ut si forte filia erat iniuria parentum oppressa, quam ne dotarent, vel alia de causa, nuptui tradere recusabant, tunc certe non esset rigore legis in illam animadvertendum si clam nupserit suo aequali, quemadmodum si absque ulla causa id fecisset”.

186

Soto 1560, dist. 29, q. 1, art. 4, 163: “Quare neque in personis inferioris sortis debet ille rigor observari, ut in illustribus: quia nec tantum detrimenti populares per haec matrimonia suis domibus afferunt”.

187

Ledesma and his work On marriage have suffered from scholarly neglect. Scant biographical details about Pedro de Ledesma are offered online by Prof. Jacob Schmutz’s (http://scholasticon.ish-lyon.cnrs.fr/Database/Scholastiques_fr.php?ID=780) and Prof. María Idoya Zorroza’s (http://www.unav.edu/departamento/pensamiento-clasico/pedro_de_ledesma).

188

Ledesma, Pedro de. 1595. De magno matrimonii sacramento super doctrinam Angelici doctoris in aliquibus quaestionibus additionum ad Tertiam Partem. Venetiis: apud Marcum Antonium Zalterium, quaest. 47, art. 6, 290, col. 2, lit. A.

189

Ledesma 1595, quaest. 47, art. 6, 290, col. 1, lit. C–D: “Advertendum tamen est, quod secundum istam sententiam confessores debent parentes admonere quod in utendis huiusmodi poenis multa moderatione utantur, nisi fuerit gravissima irreverentia. Primo, quoniam istae leges sunt maxime rigorosae. Secundo, quoniam parentes saepissime id faciunt ex odio. Tertio, quoniam ut saepe dictum est, matrimonium debet esse maxime liberum et secundum ius naturale et secundum ius canonicum”.

190

As cited above see footnote 81.

191

Ordenações Manuelinas, lib. 4, tit. 72 (Da filha que se casa sem auctoridade de seu padre ante que aja vinte e cinco annos, e em que casos o pay pode deserdar seus filhos ou filhas).

192

Molina, Luis de. 1615. De iustitia et iure. Antuerpiae: apud Ioannem Keerbergium, tom. 1, tract. 2, disp. 176, 305, nn. 12–14.

193

Molina 1615, tom. 1, tract. 2, disp. 176, 307, n. 26, lit. C.

194

Molina 1615, tom. 1, tract. 2, disp. 176, 306, n. 26, lit. A–B: “Ducor potissimum, quoniam licet matrimoniales causae ad ecclesiasticas et non ad laicas potestates pertineant, eo quod matrimonium sit sacramentum, nihilominus quia ratio sacramenti fundatur in contractu mere naturali, quem personae ad rempublicam secularem pertinentes inter se celebrant, atque in modo contrahendi intervenire possunt abusus et delicta, quae secularem rempublicam denigrent ac perturbent, utique ad eam spectat hos abusus et delicta, quatenus in ipsius praeiudicium cedunt, prohibere, certisque statutis poenis illa punire”.

195

Molina 1615, tom. 1, tract. 2, disp. 176, 306, n. 26, lit. E–F.

196

Lessius, Leonardus. 1645. In D. Thomam de beatitudine, de actibus humanis, de incarnatione verbi, de sacramentis et censuris praelectiones theologicae posthumae. Accesserunt eiusdem variorum casuum conscientiae resolutiones. Louvain: apud Cornelium Coenestenium, Praelectio de sacramento matrimonii, cap. 4, dub. 10, 360, n. 86: “Si filius vel filia contraheret invito parente, non idcirco posse privare legitima vel dote, ut docet Covar. 2. parte cap. 3, par. 8, ubi etiam addit quasdam Hispaniae leges, quae id permittebant, iure canonico censeri revocatas. Statuit enim hoc ius neminem gravi metu posse compelli, alioquin irritum esse matrimonium. Atqui metus admittendae dotis vel legitimae est metus gravis, ergo”.

197

Lessius 1645, Praelectio de sacramento matrimonii, cap. 4, dub. 10, 360, n. 86: “Non est tamen improbabile, in aliquo casu posse illas leges habere locum, non quidem ad compellendum ut contrahas cum certa persona, sed ut non contrahas cum indigna, vide Sotum dist. 29, q. 1, art. 4”.

198

Lessius 1645, Praelectio de sacramento matrimonii, cap. 4, dub. 10, 360, n. 86: “Notandum est, plerumque non esse peccatum mortiferum, quamvis consilium parentum non sequantur, nisi forte parentis voluntas gravi ratione nitatur, et proles non habeant iustam aliquam rationem dissentiendi, ut fit plerumque in coniugiis principum, vide Navar. c. 14, n. 15”.

199

Azpilcueta, Martín de. 1575. Enchiridion sive Manuale confessorarium et poenitentium, Antuerpiae: apud Christophorum Plantinum, cap. 14, num. 15, 213: “Nihilominus tamen, filia male facit, et patri iniuriam irrogat, et ex consequenti peccat mortaliter, quando saltem contravenit voluntati patris sine rationabili causa vel tali quae coram Deo iusta ei videatur”.

200

Lessius 1645, Variorum casuum conscientiae resolutiones, s.v. matrimonium, casus 20, 216, n. 45: “Respondeo, certum esse iure communi caesareo et iure canonico non potuisse Titium exhaeredari, eo quod duxerit filiam illam contra voluntatem patris, praesertim cum illa non fuerit eo indigna, sed par conditione, etsi non opibus. Est communis sententia doctorum et colligitur manifeste ex Auth. Ut cum. de appellat. cognosc. 8 par causas autem”.

201

Lessius 1645, Variorum casuum conscientiae resolutiones, s.v. matrimonium, casus 20, 216, n. 45: “Confirmatur, quia causa, ob quam filius exhaeredatur, debet esse valde gravis, quia est gravis poena, cum privetur bonis, quae iure gentium et civili ei debentur”.

202

Lessius 1645, Variorum casuum conscientiae resolutiones, s.v. matrimonium, casus 20, 216, n. 45: “Ecclesia vult matrimonia esse libera”.

203

Lessius 1645, Variorum casuum conscientiae resolutiones, s.v. matrimonium, casus 20, 216, n. 46: “Itaque nisi ius anglicanum expresse habeat contrarium, et in tali casu concedat parentibus facultatem filios exhaeredandi (quod nullo modo est credibile, cum rectae rationi valde sit repugnans) plane dicendum est, tale testamentum censendum inofficiosum et irritum, et eos qui bona illa occupant non posse bona conscientiae retinere, sed teneri restituere, non obstante illa transactione quae non fuit libera, sed metu amissionis totius haereditatis extorta”.

204

On Sánchez, see Olivares, Estanislao. 1997. Más datos para una biografía de Tomás Sánchez. Archivo Teológico Granadino 60: 25–50; Viejo-Ximénez, José-Miguel. 2006. Sánchez. In Peláez, Manuel J. (ed.), Diccionario crítico de juristas españoles, portugueses y latinoamericanos (hispánicos, brasileños, quebequenses y restantes francófonos) 2.1, 480–481. Zaragoza-Barcelona: Cátedra de Historia del Derecho y de las Instituciones, Facultad de Derecho, Universidad de Málaga; and Alfieri, Fernanda. 2010. Nella camera degli sposi. Tomás Sánchez, il matrimonio, la sessualità (secoli XVI–XVII), 21–48. Bologna: il Mulino.

205

Decock 2013, 59–61.

206

Olivares, Estanislao. 2002. En el cuarto centenario de la publicación del tratado de Tomás Sánchez, De sancto matrimonii sacramento (1602). Archivo Teológico Granadino 65: 5–38. Parts of the ninth book (De debito conjugali) were censured; cf. Olivares, Estanislao. 1982. Ediciones de las obras de Tomás Sánchez. Archivo Teológico Granadino 45: 160–178.

207

Donahue 2014, 49.

208

Fantappiè, Carlo. 2008. Chiesa Romana e modernità giuridica. I. L’edificazione del sistema canonistico (1563–1903). Milano: Giuffrè, 447–458.

209

Donahue 2014, 53–56.

210

Concilium Tridentinum, sess. 24, De clandestinitate matrimonium irritante, can. 1, issued on November, 11^th, 1563.

211

Sánchez, Thomas. 1602. Disputationum de sancto matrimonii sacramento libri sex. Genuae: apud Iosephum Pavonem, lib. 3, disp. 47, 559, n. 12: “His tamen non obstantibus, dicendum est leges plectentes matrimonia clandestina validas esse, et servandas etiam in foro canonico”.

212

Sánchez 1602, lib. 3, disp. 47, 660, n. 13.

213

Sánchez 1602, lib. 3, disp. 47, 660, n. 13: “Ad argumenta prioris sententiae (…) respondetur leges non disponere circa materiam spiritualem, tangentes eius substantiam, quod legi civili negatum est, sed coadiuvantes ius canonicum, plectendo matrimonium per illud vetitum, nec matrimonii libertatem prohibere, sed ne illud contra iuris Ecclesiastici ordinem contrahatur”.

214

Sánchez 1602, lib. 3, disp. 47, 660, n. 12: “Probatur, quia matrimonium sicut est sacramentum, ita etiam est contractus civilis, ergo sicut qua ratione est sacramentum pertinet ad forum ecclesiasticum, ita qua ratione contractus civilis est, nil prohibet, ut spectet ad forum principis secularis, si non quantum ad substantiam, quia hanc causam ad se potestas ecclesiastica avocavit, saltem quantum ad potestatem debitis poenis plectendi eos qui matrimonia contra ordinem iuris canonici contrahendo pacem reipublicae perturbant. Et confirmatur, quia ad potestatem secularem pertinet custodire pacem ac reipublicae tranquillitatem. Ergo cum per matrimonia clandestina maxime haec pax ac reipublicae tranquillitas perturbetur, potestas secularis potest ea debitis poenis plectere”.

215

Sánchez 1602, lib. 4, disp. 25, 808, n. 2: “Secunda sententia (quam probabiliorem reputo) ait, huiusmodi leges non esse validas, sed iure canonico correctas esse”.

216

Sánchez 1602, lib. 4, disp. 25, 808, n. 1.

217

Sánchez 1602, lib. 4, disp. 25, 808, n. 3: “Hanc sententiam temperant aliqui ex his doctoribus, dummodo foemina digno nubat. (…) Sed melius alii dicunt esse veram hanc sententiam, licet indigno nupserit, quia eaedem rationes id probant”.

218

Sánchez 1602, lib. 4, disp. 25, 808, n. 2: “Quia ius canonicum omnimodum in matrimonio libertatem exigit, et ideo ne minuatur contrahendi libertas, annullat poenam in sponsalibus appositam, c. Gemma, de sponsalibus. Sed per exhaeredationem valde minuitur haec libertas. Ergo ius canonicum corrigit leges eam poenam statuentes”.

219

Sánchez 1602, lib. 4, disp. 25, 809, n. 4: “Limitat Fulvius Pacianus (…) nisi sit lex, ut possit exhaeredari filia absque consilio patris nubens, talem enim legem dicit validam esse. Idem Decius (…). Quia non adversatur libertati matrimonii, cum non obliget ad consilium sequendum, sed petendum. Et placet (…)”.

220

Sánchez 1602, lib. 4, disp. 25, 808, n. 2: “Quia c. Tuam, de ordine cognitio et c. Causam, el 2 qui filii sint legit, et c. 1 de sponsal. definitur causas matrimoniales, et condere leges circa matrimonia non spectare ad potestatem secularem”.

221

Sánchez 1602, lib. 4, disp. 25, 809, n. 5: “Ad 2. dic etiam quatenus est contractus, non posse legem civilem statuere aliquid per quod minuatur libertas matrimonii. Repugnat enim ac resistit ius canonicum, ad quod pertinet principaliter de matrimonio disponere, cum dignius quod in ipso est, sit esse sacramentum, et per consequens rem spiritualem, ac sic trahat ad se minus dignum, scilicet, esse contractum”.

Abbas Panormitanus. 1569. In Quartum et Quintum Decretalium Librum luculentissima commentaria. Venetiis: apud Bernardinum Maiorinum Parmensem.

Abbas Panormitanus. 1591. Consilia, iurisque responsa ac quaestiones… Tomus octavus. Venetiis: [Societas aquilae se renovantis].

Abbas Panormitanus. 1592. Commentaria Primae Partis in Primum Decretalium Librum… Tomus primus. Venetiis: apud Iuntas.

Afflicto, Matthaeus de. 1588. In utriusque Siciliae, Neapolisque Sanctiones, et Constitutiones novissima Praelectio…. Secunda Commentarii pars in Secundum et Tertium earundem constitutionum Librum. Venetiis: apud Ioan. Varlscum, et Paganinum de Paganinis.

Alciatus, Andrea. 1571. Lucubrationum in ius civile et pontificium Tomus Quintus. Basileae: per Thomam Guarinum.

Angelus de Ubaldis. 1575. Consilia. Francofurti: Typis Andreae Wecheli, sumptibus Sig. Feyrabend.

Antonius a Butrio. 1578. In librum quartum Decretalium commentarii. Venetiis: apud Iuntas, ad X. 4.1.1, de sponsalibus et matrimoniis, c. De Francia, n. 12.

Archidiaconus. 1549. Super Decreto. Lugduni: apud Hugonem à Porta.

Azpilcueta, Martín de. 1575. Enchiridion sive Manuale confessorarium et poenitentium, Antuerpiae: apud Christophorum Plantinum.

Baldus de Ubaldis. 1564. Super decretalibus. Lugduni: excudebat Claudius Servanius.

Baldus de Ubaldis. 1585a. Commentaria In quartum et quintum Codicis lib. Lugduni: s.n.

Baldus de Ubaldis. 1585b. Commentaria In Sextum Codicis. Lugduni: s.n.

Baldus de Ubaldis. 1615. In secundam Digesti veteris partem commentaria. Venetiis: apud haeredes Georgii Varisci.

Barbosa, Petrus. 1668. De soluto matrimonio in duos tomos distributus. Lugduni: sumptibus Ioannis Antonii Huguetan, et Guillielmi Barbier.

Bartholinis, Baldus de. 1584. Tractatus notabilis, singularis, et utilis de dotibus, et dotatis mulieribus, et earum iuribus et privilegiis. In Tractatus illustrium in utraque tum pontificii, tum caesarei iuris facultate iurisconsultorum. IX. De matrimonio, et dote, 185r–274r. Venetiis: [Societas aquilae se renovantis].

Bartholomeus a Salyceto. 1586a. In secundam ff. Veteris partem Commentaria. Venetiis: [Societas aquilae se renovantis].

Bartholomaeus a Salyceto. 1586b. In V. et VI. Codicis Libros Commentaria. Venetiis: [Societas aquilae se renovantis].

Bartolus a Saxoferrato. 1547. Commentaria in secundam Infortiati partem. Lugduni: apud Thomam Bertellum.

Bartolus a Saxoferrato. 1555a. Commentaria in primam Codicis partem. Lugduni: excudebat Claudius Servanius.

Bartolus a Saxoferrato. 1555b. Commentaria in primam Digesti novi partem. Lugduni: excudebat Petrus Fradin.

Bartolus a Saxoferrato. 1570. In tres Codicis libros. Venetiis: apud Iuntas.

Benedictus, Gulielmus. 1575. Repetitio In cap. Raynutius de Testamentis. Lugduni: apud Bartholomaeum Vincentium.

Brunellus, Ioannes. 1584. Tractatus insignis de Sponsalibus et matrimoniis. In Tractatus illustrium in utraque tum pontificii, tum caesarei iuris facultate Iurisconsultorum. IX. De Matrimonio, et dote, 3v–39v. Venetiis: [Societas aquilae se renovantis].

Capiblancus, Ioannes Franciscus. 1666. Tractatus de iure et officio baronum erga vasallos burgenses, seu mavis aurea commentaria super pragmaticis de baronibus liber primus. Neapoli: Typis Ioannis Francisci Paci.

Clarus, Iulius. 1616. Opera Receptarum Sententiarum Omnia. Antverpiae: apud Gasparem Bellerum sub Aquila aurea.

Clementinus, Ascanius. 1571. Tractatus de patria potestate. Venetiis: apud haeredes Melchioris Sessae.

Constitutiones Dominii Mediolanensis. 1552. Mediolani: apud Valerium, et Hieronymum Metios fratres calcographos.

Costa, Emanuel. 1584. Omnia quae quidem extant in ius canonicum et civile opera. Lugduni: in officina Q. Philip. Tinghi; apud Simphorianum Beraud, et Stephanum Michaëlem.

Covarrubias y Leyva, Diego de. 1558. In Quartum Decretalium librum epitome. Lugduni: apud haeredes Iacobi Iuntae.

Cuiacius, Iacobus. 1559. Commentarii. Lugduni: typis suis excudebat Ioannes Tornaesius Typographus Regius.

Curtius junior, Franciscus. 1533. Preclara commentaria in primam ac secundam Codicis partes. Lugduni: excudebat Ioannes Moylin alias de Cambray.

Curtius senior, Franciscus. 1580. Consilia. Venetiis: ex Officina Damiani Zenari.

Cynus Pistoriensis. 1578. In Codicem, et aliquot titulos primi Pandecturm Tomi, id est, digesti veteris, doctissima Commentaria. Francofurti ad Moenum: impensis Sigismundi Feyerabendt.

Decius, Philippus. 1575. Consiliorum sive responsorum… tomus primus. Venetiis: [Francesco de Franceschi, Gaspare Bindoni, Nicolò Bevilacqua’s heirs, Damiano Zenaro].

Decius, Philippus. 1598. In tit. ff. de regulis iuris. Coloniae Agrippinae: apud Ioannem Gymnicum.

Die Konstitutionen Friedrichs II von Hohenstaufen für sein Königreich Sizilien. Nach einer lateinischen Handschrift des 13. Jahrhunderts. 1973. Eds. Conrad, Hermann, von der Lieck-Buyken, Thea & Wagner, Wolfgang. Köln-Wien: Böhlau Verlag.

Dominicus a Sancto Geminiano. 1578. In Sextum Decretalium Volumen Commentaria. Venetiis: apud Iuntas.

Faber, Ioannes. 1537. Luculenta Commentaria super Codice. Lugduni: sumptu honesti viri Antonij Vincentij, apud Mathiam Bonhome.

Fachineus, Andrea. 1595. Controversiarum iuris libri novem. Ingolstadii: ex Officina Typographica Davidis Sartorii.

Franchus, Philippus. 1547. In Sextum Decretalium. Lugduni: impensis honesti viri Jacobi Giunta.

Fulgosius, Raphael. 1554. In Primam Pandectarum partem Commentariorum. Lugduni: excudebat Claudius Servanius.

Goffredus de Trano. 1586. Summa In Titulos Decretalium. Venetiis: apud Ioannem Baptistam Hugolinum.

Henricus de Segusio Cardinal Hostiensis. 1581. In Quartum Decretalium librum Commentaria. Venetiis: apud Iuntas.

Innocentius IV. 1535. Apparatus… super V. lib. Decr. et super decretalibus per eundem D. Inno. editis. Lugduni: in edibus Ioannis Moylin als de Cambray.

Ioannes Andreae. 1581a. In quartum Decretalium librum Novella Commentaria. Venetiis: apud Franciscum Franciscium Senensem.

Ioannes Andreae. 1581b. In Sextum Decretalium librum Novella Commentaria. Venetiis: apud Franciscum Franciscium.

Ioannes de Imola. 1549. Super Primo decretalium. Lugduni: excudebat Ioannes Pullonus, alias de Trin.

Isambert, Decrusy, Armet. 1828. Recueil général des anciennes lois françaises, depuis l’an 420, jusqu’a la Révolution de 1789, t. XIII, 469–470. Paris: Belin-Leprieur, librarie-editeur-Verdière.

Johannes Antonius de Sancto Georgio. 1503. Lectura solennis super quarto libro decretalium de sponsalibus et matrimoniis. Venetiis: per Philippum Pincium Mantuanum.

La legislazione angioina. Edizione critica. 1921. Ed. Trifone, Romualdo. Napoli: Luigi Lubrano editore.

Lapus Abbas Sancti Miniati. 1589. Super libro Sexto Decretalium et Clementinis. Romae: in aedibus populi Romani apud Georgium Ferrarium.

Ledesma, Pedro de. 1595. De magno matrimonii sacramento super doctrinam Angelici doctoris in aliquibus quaestionibus additionum ad Tertiam Partem. Venetiis: apud Marcum Antonium Zalterium.

Mandellus, Iacobus. 1609. Consiliorum… Liber Secundus. Venetiis: apud Iacobum Antonium Somaschum.

Matienzo, Ioannes. 1597. Commentaria… in librum quintum recollectionis legum Hispaniae. Mantuae Carpentanae: excudebat Petrus Madrigal.

Maynus, Iason. 1579a. In Primam Codicis partem Commentaria. Venetiis: apud Iuntas.

Maynus, Iason. 1579b. In Primam Infortiati partem Commenataria. Venetiis: [apud Iuntas].

Maynus, Iason. 1581. Consiliorum sive responsorum … volumen secundum. Venetiis: apud Franciscum Zilettum.

Menochius, Iacobus. 1625. Consiliorum sive responsorum Liber Tertius. Francofurti ad Moenum: typis et sumptibus Wechelianorum, apud Danielem et Davidem Aubrios et Clementem Schleichium.

Menochius, Iacobus. 1630. De arbitrariis iudicum Quaestionibus et Causis, centuriae sex. Coloniae Allobrogum: apud Philippum Albertum.

Molina, Luis de. 1615. De iustitia et iure. Antuerpiae: apud Ioannem Keerbergium.

Parisius, Petrus Paulus. 1570. Tertia pars consiliorum. Venetiis: apud Nicolaum Bevilaquam et socios.

Paschalis, Philippus. 1655. De viribus patriae potestatis Tractatus amplissimus quatuor in Libros distinctus. Venetiis: Bertanorum sumptibus.

Paulus Castrensis. 1583. In Primam Codicis partem Commentaria. Lugduni: [Compagnie des libraires de Lyon].

Petrucius, Federicus. 1576. Consilia sive mavis Responsa, Quaestiones, et Placita. Venetiis: apud Ioannem Antonium Bertanum.

Petrus de Ancharano. 1568. Consilia sive iuris responsa. Venetiis: apud Nicolaum Bevilaquam.

Petrus de Ancharano. 1580. Super Quarto Decretalium facundissima Commentaria. Bononiae: apud Societatem Typographiae Bononiensis.

Sánchez, Thomas. 1602. Disputationum de sancto matrimonii sacramento libri sex. Genuae: apud Iosephum Pavonem.

Sandeus, Felinus. 1601. Ad quinque libros Decretalium, Pars tertia. Venetiis: [Societas aquilae se renovantis].

Soto, Domingo de. 1560. Commentarii in quartum Sententiarum Secundus Tomus. Salmanticae: excudebat Andreas a Portonariis.

Soto, Domingo de. 1556/1968. De iustitia et iure. Salmanticae: excudebat Andreas à Portonarijs S.C.M. typographus. Repr. Diego Carro, Venancio, and Gonzáles Ordóñez, Marcelino (eds.), IV. Madrid: s.n.

Tartagnus, Alexander. 1595. In Primam et Secundam Infortiati Partem Commentaria. Venetiis: apud Iuntas.

Tartagnus, Alexander. 1610. Consiliorum seu responsorum Liber Sextus. Venetiis: apud haeredes Alexandri Paganini.

Thomas Aquinas. 1873. Opera omnia…, studio et labore S.E. Fretté et P. Maré, Volumen sextum, Supplementum tertiae partis (continuatio). Parisiis: apud Ludovicum Vivès, Bibliopolam Editorem.

Tiraquellus, Andrea. 1573. De nobilitate et iure primigeniorum. Lugduni: apud Guliel. Rovillium.

Witte, John Jr. 2012. From sacrament to contract: marriage, religion, and law in the western tradition, Second Edition, Louisville Kentucky: WJK Press, p. 81–96.

Zecchino, Ortensio. 1984. Le Assise di Ruggero II. I testi. Napoli: Eugenio Jovene.

Breve Pisani communis An. MCCLXXXVI. 1854. In Statuti inediti della città di Pisa dal XII al XIV secolo I, ed. Bonaini, Francesco. Firenze: presso G.P. Vieusseux.

Constituta legis et usus Pisanae civitatis. 1870. In Statuti inediti della città di Pisa dal XII al XIV secolo II, ed. Bonaini, Francesco. Firenze: presso G.P. Vieusseux.

Criminalium iurium civitatis Genuensis libri duo, cum additione plurium decretorum. 1573. Genuae: apud Christophorum Bellonum, Ant. F.

Gli statuti del comune di Treviso. II. Statuti degli anni 1231–33 – 1260–63. 1951. Ed. Liberali, Giuseppe. Venezia: a spese della Deputazione.

Gli statuti veronesi del 1276 colle correzioni e le aggiunte fino al 1323 (cod. Campostrini, Bibl. Civica Verona) I. 1940. Ed. Sandri, Gino. Venezia: a spese della R. Deputazione.

Hec sunt statuta communis et alme civitatis Vercellarum. 1541. Vercellis: per Joannem Mariam de Pelipariis de Pallestro.

Il Costituto del comune di Siena volgarizzato nel MCCCIX–MCCCX, II. 1903. Siena: Tip. e Lit. Sordomuti di L. Lazzeri.

Leges Brixianae. 1490. Brixiae: per Iacobum Britannicum de Pallazolo.

Lo statuto di Piacenza del 1323. 2012. Ed. Fugazza, Emanuela. Pavia University Press.

Lucensis civitatis statuta nuperrime castigata, et quam accuratissime impressa. 1539. Lucae: Ioannes Baptista Phaellus Bononiensis.

Pontremuli statutorum ac decretorum volumen. 1571. Parmae: apud Seth Viottum.

Statuta civilia civitatis Bononiae, multis glossis, variis provisionibus, ac amplissimo indice novissime formata. 1566. Venetiis: apud Gulielmum Valgrisium, et Ioannem Alexii, Bibliopolas, Bononiae.

Statuta civitatis Ferrariae. 1476. Ferrariae: per Severinum Ferrariensem.

Statuta civitatis Mutine anno 1327 reformata. 1864. Parma: coi tipi di Pietro Fiaccadori.

Statuta communis Parmae anni MCCCXLVII. 1860. Parmae: ex officina Petri Fiaccadorii.

Statuta communis Parmae digesta anno MCCLV. 1856. Parmae: ex officina Petri Fiaccadorii.

Statuta criminalia communis Bononiae ab originali in Bononiensi Archivo publico existente sumpta. 1525. Bononiae: impensis Heredum Benedicti quondam Hectoris de Faellis.

Statuta et decreta antiqua civitatis Placentiae. 1560. Brixiae: apud Andream Gallum Bibliopolam Placentinum.

Statuta et decreta communis Genuae. 1567. Venetiis: apud Dominicum Nicolinum.

Statuta et ordinamenta civitatis Laude. 1537. Mediolani: in officina Libraria Gotardi Pontici apud templum divi Satiri.

Statuta Ferrariae anno 1287. 1955. Ed. Montorsi, William. Ferrara: Cassa di Risparmio.

Statuta magnificae civitatis Veronae, additis eiusdem civitatis privilegiis, et partibus, ac decretis quibusdam illustriss. dominii Venetiarum. 1582. Veronae: apud Sebastianum à Donnis.

Statuta patavina noviter impressa. 1528. Venetiis: per Guilielmum de Fontaneto Montisferrati.

Statuta provisiones et ordinamenta magnificae civitatis Ferrariae nuper reformata, cum novissimis provisionibus pro litium diuturnitatibus praecidendis. 1534. Ferrariae: per Franciscum Rubeum de Valentia.

Statuta urbis Ferrariae reformata anno domini MDLXVII novissime excussa. 1624. Ferrarie: apud Franciscum Succium Typographum.

Statuti del comune di Padova dal secolo XII all’anno 1285. 1873. Ed. Gloria, Andrea. Padova: premiata Tipografia F. Sacchetto.

Statuti del comune di Vercelli dell’anno MCCXLI aggiuntivi altri monumenti storici dal MCCXLIII al MCCCXXXV. 1877. Ed. Adriani, Giovambattista. Torino: Stamperia Reale di G.B. Paravia e comp.

Statuti del comune di Vicenza MCCLXIV. 1886. Ed. Lampertico, Fedele. Venezia: R. Deputazione veneta di storia patria.

Statuti di Ascoli Piceno dell’anno MCCCLXXVII. 1910. Eds. Zdekauer, Lodovico, and Sella, Pietro. Roma: Forzani e C. Tipografi del Senato.

Statuti di Feltre del secolo XIV nella trascrizione cinquecentesca con il frammento del codice statutario del 1293. 2006. Eds. Pistoia, Ugo, and Fusaro, Diletta. Roma: Viella.

Statuti di Imola del secolo XIV. I. Statuti della città (1334). 1931. Ed. Gaddoni, Serafino. Milano: Ulrico Hoepli Editore.

Statuti di Perugia dell’anno MCCCXLII. 1916. Ed. Degli Azzi, Giustiniano, vol. II, lib. III–IV. Roma: Ermanno Loescher & C° (W. Regenberg).

Statuti di Spalato. 1878. Ed. Alačević, Giuseppe. Spalato: Tip. di A. Zannoni.

Statuti di Verona del 1327. 1992. Eds. Bianchi, Silvana Anna, and Granuzzo, Rosalba. Roma: Jouvence.

Statuto del comune di Perugia del 1279, I. 1996. Ed. Caprioli, Severino. Perugia: Deputazione di Storia Patria per l’Umbria.

Statuto del comune e del popolo di Perugia del 1342 in volgare, to. II, lib. III–IV. 2000. Ed. Salem Elsheikh, Mahmoud. Perugia: Deputazione di storia Patria per l’Umbria.

Statuto di Arezzo (1327). 1946. Ed. Marri Camerani, Giulia. Firenze: Deputazione di storia patria per la Toscana. Sezione di Arezzo.

Statutorum civilium Reipublicae Genuensis nuper reformatorum libri sex. 1589. Genuae: apud Hieronymum Bartolum.

Statutorum magnificae civitatis et communis Feltriae libri sex. 1749. Venetiis: apud Leonardum Tivanum.

Volumen statutorum civitatis Maceratae. 1553. Impressum Maceratae: per Lucam Binum Mantuanum.

Alfieri, Fernanda. 2010. Nella camera degli sposi. Tomás Sánchez, il matrimonio, la sessualità (secoli XVI–XVII), 21–48. Bologna: il Mulino.

Ascheri, Mario. 2000. Nicola “el monaco”, consulente, con edizione di due suoi pareri olografi per la Toscana. In Condorelli, Orazio (ed.), Niccolò Tedeschi (Abbas Panormitanus) e i suoi Commentaria in Decretales, 37–68. Roma: Il Cigno Galileo Galilei.

Aznar Gil, Federico R. 1989. La institución matrimonial en la Hispania cristiana bajomedieval (1215–1563). Salamanca: Publicaciones Universidad Pontificia Salamanca.

Aznar Gil, Federico R. 1995. El consentimiento paterno o familiar para el matrimonio en la legislación eclesiástica ibérica bajomedieval (ss. XII–XVI). Rivista internazionale di diritto comune 6: 127–151.

Baldanza, Giuseppe. 1962. Il problema del consenso dei genitori al matrimonio dei figliuoli e la sua pratica soluzione nelle decretali di Gregorio IX. Ephemerides iuris canonici 18: 351–375.

Belloni, Annalisa. 1986. Professori giuristi a Padova nel secolo XV. Profili bio-bibliografici e cattedre. Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann.

Brandileone, Francesco. 1906. L’intervento dello Stato nella celebrazione del matrimonio in Italia prima del Concilio di Trento [Atti della R. Accademia di Scienze morali e politiche di Napoli 36 (1894): 269–390]. In Saggi sulla storia della celebrazione del matrimonio in Italia, 37–113. Milano: Ulrico Hoepli.

Ciccaglione, Federico. 1901. Un capitolo matrimoniale di re Roberto. Catania: Tipo-lit. Giuseppe Musumeci.

Condorelli, Orazio. 2014. Bartolo e il diritto canonico. In Bartolo da Sassoferrato nel VII centenario della nascita: diritto, politica, società. Atti del L Convegno storico internazionale (Todi-Perugia, 13–16 novembre 2013), 463–557. Spoleto: Centro italiano di studi sull’alto medioevo.

Cortese, Ennio. 2013. Paolo di (da) Castro. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XII–XX secolo) 2, 1505–1507. Bologna: il Mulino.

Cortese, Ennio, and Pennington, Kenneth. 2013. Pietro d’Ancarano. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XII–XX secolo) 2, 1578–1580. Bologna: il Mulino.

Dauvillier, Jean. 1933. Le mariage dans le droit classique de l’Eglise depuis le Décret de Gratien (1140) jusqu’a la mort de Clément V (1314). Paris: Librairie du Recueil Sirey.

Dean, Trevor. 1998. Fathers and daughters: marriage laws and marriage disputes in Bologna and Italy, 1200–1500. In Dean, Trevor, and Lowe, K. J. P. (eds.), Marriage in Italy, 1300–1650, 85–106. Cambridge: Cambridge University Press.

Dean, Trevor. 2011. A regional cluster? Italian secular laws on abduction, forced and clandestine marriage (fourteenth and fifteenth centuries). In Korpiola, Mia (ed.), Regional Variations in Matrimonial Law and Custom in Europe, 1150–1600, 147–159. Leiden-Boston: Brill.

Decock, Wim. 2013. Theologians and Contract Law. The Moral Transformation of the Ius Commune (ca. 1500–1650). Leiden-Boston: Martinus Nijhoff.

Decock, Wim, and Birr, Christiane. 2016. Recht und Moral in der Scholastik der Frühen Neuzeit (1500–1750). Berlin: De Gruyter/Oldenbourg.

di Renzo Villata, Maria Gigliola. 2013a. Decio Filippo. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XII–XX secolo) 1, 729–731. Bologna: il Mulino.

di Renzo Villata, Maria Gigliola. 2013b. Giasone del Maino. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XII–XX secolo) 1, 995–999. Bologna: il Mulino.

Donahue, Charles Jr. 1976. The Policy of Alexander the Third’s Consent Theory of Marriage. In Kuttner, Stephan (ed.), Proceedings of the Fourth International Congress of Medieval Canon Law (Toronto, 21–25 August 1972), 251–281. Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana.

Donahue, Charles Jr. 1978. The Case of the Man Who Fell into the Tiber: The Roman Law of Marriage at the Time of the Glossators. The American Journal of Legal History 22: 1–53.

Donahue, Charles Jr. 1982. The Dating of Alexander the Third’s Marriage Decretals: Dauvillier Rivisited after Fifty Years. Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung 68: 70–124.

Donahue, Charles Jr. 1983. The Canon Law on the Formation of Marriage and Social Practice in the Later Middle Ages. Journal of Family History 8: 144–158.

Donahue, Charles Jr. 1995. Was There a Change in Marriage Law in the Late Middle Ages? Rivista internazionale di diritto comune 6: 49–80.

Donahue, Charles jr. 2003. Bassianus, that is to say, Bazianus? Bazianus and Johannes Bassianus on Marriage. Rivista internazionale di diritto comune 14: 41–82.

Donahue, Charles Jr. 2006. Johannes Faventinus on Marriage (With an Appendix Revisiting the Question of the Dating of Alexander III’s Marriage Decretals). In Müller, Wolfgang P., and Sommar, Mary E. (eds.), Medieval Church Law and the Origins of the Western Legal Tradition: A Tribute to Kenneth Pennington, 179–197. Washington DC: Catholic University of America Press.

Donahue, Charles Jr. 2007. Law, Marriage, and Society in the Later Middle Ages: Arguments About Marriage in Five Courts. New York: Cambridge University Press.

Donahue, Charles Jr. 2011a. Conclusion: Comparative Approaches to Marriage in the Later Middle Ages. In Korpiola, Mia (ed.), Regional Variations in Matrimonial Law and Custom in Europe, 1150–1600, 289–316. Leiden-Boston: Brill.

Donahue, Charles Jr. 2011b. Diritto, matrimonio e società nel tardo Medioevo: considerazioni sull’area inglese e area « franco-belga » . Rivista storica italiana 123: 1134–1164.

Donahue, Charles Jr. 2011c. The Mysterious Canonist Bazianus on Marriage. In Pennington, Kenneth, and Eichbauer, Melodie Harris (eds.), Law as Profession and Practice in Medieval Europe: Essays in Honor of James A. Brundage, 263–292. Farnham Surrey-Burlington: Ashgate.

Donahue, Charles Jr. 2014. The Role of the Humanists and the Second Scholastic in the Development of European Marriage Law from the Sixteenth to the Nineteenth Centuries. In Ballor, Jordan, Decock, Wim, Germann, Michael, and Waelkens, Laurent (eds.), Law and Religion: The Legal Teachings of the Protestant and Catholic Reformations, 45–62. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Esmein, Adhemar. 1929. Le mariage en droit canonique. Deuxième edition mise à jour par R. Genestal I. Paris: Librairie du Recueil Sirey.

Esmein, Adhemar. 1935. Le mariage en droit canonique. Deuxième edition mise à jour par R. Genestal et Jean Dauvillier II. Paris: Librairie du Recueil Sirey.

Fantappiè, Carlo. 2008. Chiesa Romana e modernità giuridica. I. L’edificazione del sistema canonistico (1563–1903). Milano: Giuffrè.

Fransen, Gérard. 1970. La formation du lien matrimonial au moyen âge. In Metz, René, and Schlick, Jean (eds.), Le lien matrimonial. Colloque de Cerdic (Strasbourg, 21–23 mai 1970). Strasbourg: Cerdic = Revue de droit canonique 21: 106–126, repr. in Fransen, Gérard. 2002. Canones et quaestiones. Evolution des doctrines et système du droit canonique. II. Institutions canoniques, 205–225. Goldbach: Keip Verlag.

Gaudemet, Jean. 1987. Le mariage en Occident. Les moeurs et le droit. Paris: Cerf (It. transl. 1989. Il matrimonio in Occidente. Torino: Società Editrice Internazionale).

Giazzi, Emilio. 2012. Giasone del Maino (1435–1519). In Murano, Giovanna (ed.), Autographa. I.1. Giuristi, giudici e notai (sec. XII–XVI med.), 256–262. Bologna: Clueb.

Gibert, Rafael. 1947. El consentimiento familiar en el matrimonio según el derecho medieval español (Notas para su estudio). Anuario de historia del derecho español 18: 706–761.

Hamesse, Jacqueline. 1974. Les Auctoritates Aristotelis, un florilège médiéval. Étude historique et édition critique. Louvain: Peeters.

Helmholz, Richard. 1974. Marriage Litigation in Medieval England. London-New York: Cambridge University Press.

Helmholz, Richard. 1996. The Spirit of Canon Law. Athens & London: The University of Georgia Press.

Inveges, Agostino. 1661. La Cartagine Siciliana. Historia divisa in due libri. Palermo: nella Typograph. di Giuseppi Bisagni.

Kaser, Max. 1975. Das römische Privatrecht. Zweiter Abschnitt. Die Nachklassischen Entwicklungen. München: C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung.

Kirshner, Julius. 1995. Mulier alibi nupta, In Baumgärtner, Ingrid (ed.), Consilia im späten Mittelalter. Zum historischen Aussagewert einer Quellengattung, 147–175. Sigmaringen: Jan Thorbecke Verlag.

Kirshner, Julius. 2000. Baldus de Ubaldis on Disinheritance: Contexts, Controversies, Consilia. Ius Commune 27: 119–214.

Köstler, Rudolf. 1908. Die väterliche Ehebewilligung. Eine kirchenrechtliche Untersuchung auf rechtsvergleichender Grundlage. Stuttgart: von Ferdinand Enke.

Kursa, Sławomir. 2012. La diseredazione nel diritto giustinianeo. Bari: Cacucci Editore.

Le Bras, Gabriel. 1927. III. La doctrine du mariage chez les théologiens et les canonistes depuis l’an mille. In Dictionnaire de théologie catholique contenant l’exposé des doctrines de la théologie catholique leur preuves et leur histoire IX, 2077–2317. Paris: Librairie Letouzey et ané.

Le Bras, Gabriel. 1968. Le mariage dans la théologie et le droit de l’Eglise du XII^e au XIII^e siècle. Cahiers de civilisation médiévale 11: 191–202.

Lefebvre-Teillard, Anne. 1996. Introduction historique au droit des personnes et de la famille. Paris: Presses universitaires de France.

Lombardi, Daniela. 2001. Matrimoni di antico regime. Bologna: il Mulino.

Lombardi, Daniela. 2008. Storia del matrimonio. Dal Medioevo a oggi. Bologna: il Mulino.

Lupano, Alberto. 2013. Mandelli, Giacomo. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XII–XX secolo) 2, 1249. Bologna: il Mulino.

Marchetto, Giuliano. 2001. I glossatori di fronte al diritto canonico: matrimonio e divorzio nella riflessione di Azzone (+ 1220 ca.). Annali dell’Istituto storico italo-germanico in Trento 26: 53–119.

Massironi, Andrea. 2012. Nell’officina dell’interprete. La qualificazione del contratto nel diritto comune (secoli XIV–XVI). Milano: Giuffrè.

Metz, René. 1953. La protection de la liberté des mineurs dans le droit matrimonial de l’Eglise. In Acta Congressus Internationalis Iuris Canonici (Romae, in aedibus Pont. Universitatis Gregorianae 25–30 Septembris 1950), 170–183. Romae: Officium Libri Catholici-Catholic Book Agency.

Murano, Giovanna. 2012a. Baldo degli Ubaldi (1327–1400). In Murano, Giovanna (ed.), Autographa. I.1. Giuristi, giudici e notai (sec. XII–XVI med.), 103–108. Bologna: Clueb.

Murano, Giovanna. 2012b. Pietro d’Ancarano (1350 ca.–1415). In Murano, Giovanna (ed.), Autographa. I.1. Giuristi, giudici e notai (sec. XII–XVI med.), 112–120. Bologna: Clueb.

Murano, Giovanna. 2012c. Paolo da Castro (1360/62–1441). In Murano, Giovanna (ed.), Autographa. I.1. Giuristi, giudici e notai (sec. XII–XVI med.), 129–135. Bologna: Clueb.

Murano, Giovanna. 2012d. Raffaele Fulgosio (1367–1427). In Murano, Giovanna (ed.), Autographa. I.1. Giuristi, giudici e notai (sec. XII–XVI med.), 145–147. Bologna: Clueb.

Murano, Giovanna. 2012e. Niccolò Tedeschi (Abbas Panormitanus) (1386–1445). In Murano, Giovanna (ed.), Autographa. I.1. Giuristi, giudici e notai (sec. XII–XVI med.), 192–200. Bologna: Clueb.

Murano, Giovanna. 2012f. Felino Sandei (le opere e la biblioteca). In Murano, Giovanna (ed.), Autographa. I.1. Giuristi, giudici e notai (sec. XII–XVI med.), 276–282. Bologna: Clueb.

Murano, Giovanna. 2012 g. Filippo Decio (1454–1535). In Murano, Giovanna (ed.), Autographa. I.1. Giuristi, giudici e notai (sec. XII–XVI med.), 296–299. Bologna: Clueb.

Murano, Giovanna. 2016. Antonio da Budrio (1358 ca–1408). In Murano, Giovanna (ed.), Autographa. I.2. Giuristi, giudici e notai (sec. XII–XV), 148–156. Imola: Editrice La Mandragora.

Nardi, Paolo. 1991. Contributo alla biografia di Federico Petrucci con notizie inedite su Cino da Pistoia e Tancredi da Corneto Pistoia e Tancredi da Corneto. In Ascheri, Mario (ed.), Scritti di storia del diritto offerti dagli allievi a Domenico Maffei, 153–180. Padova: Antenore.

Nardi, Paolo. 2009. Maestri e allievi giuristi nell’Università di Siena. Saggi biografici. Milano: Giuffrè.

Noonan, John Thomas Jr. 1973. Power to Choose. Viator 4: 419–434.

Nuzzo, Luigi. 1998. Il matrimonio clandestino nella dottrina canonistica del basso medioevo. Studia et Documenta Historiae et Iuris 64: 351–396.

Olivares, Estanislao. 1982. Ediciones de las obras de Tomás Sánchez. Archivo Teológico Granadino 45: 160–178.

Olivares, Estanislao. 1997. Más datos para una biografía de Tomás Sánchez. Archivo Teológico Granadino 60: 25–50.

Olivares, Estanislao. 2002. En el cuarto centenario de la publicación del tratado de Tomás Sánchez, De sancto matrimonii sacramento (1602). Archivo Teológico Granadino 65: 5–38.

Pertile, Antonio. 1968. Storia del diritto italiano dalla caduta dell’Impero romano alla codificazione. Seconda edizione riveduta e migliorata. III. Storia del diritto privato. Bologna: Arnaldo Forni Editore.

Pieri, Bernardo. 2016. Usurai, ebrei e poteri della Chiesa nei consilia di Paolo da Castro. Le competenze canonistiche di un civilista. Bologna: Bononia University Press.

Quaglioni, Diego. 1991. Domenico da San Gimignano. In Dizionario Biografico degli Italiani 40. Roma: Istituto della Enciclopedia Italiana, 664–667.

Quaglioni, Diego. 2001. « Sacramenti detestabili » . La forma del matrimonio prima e dopo Trento. In Seidel Menchi, Silvana, and Quaglioni, Diego (eds.), Matrimoni in dubbio. Unioni controverse e nozze clandestine in Italia dal XVI al XVIII secolo. I processi matrimoniali degli archivi ecclesiastici italiani II, 61–79. Bologna: il Mulino.

Rasi, Pietro. 1939. Il diritto matrimoniale nei glossatori. In Studi di storia e diritto in onore di Carlo Calisse I, 127–158. Milano: Giuffrè.

Scaduto, Francesco. 1885. Il consenso nelle nozze, nella professione e nell’ordinazione secondo il diritto romano, germanico, canonico. Napoli: Nicola Jovene & C. Librai Editori.

Sheehan, Michael M. 1971. The formation and stability of marriage in fourteenth-century England: evidence of an Ely register. Mediaeval Studies 33: 228–263, repr. in Sheehan, Michael M. 1996. Marriage, family and law in medieval Europe. Collected studies, Farge, James K. (ed.), 38–76. Toronto-Buffalo: University of Toronto Press.

Sinisi, Lorenzo. 2013b. Pascali, Filippo. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XII–XX secolo) 2, 1516. Bologna: il Mulino.

Solarino, Raffaele. 1885. La Contea di Modica. Ricerche storiche I. Ragusa: Piccitto & Antoci Editori.

Storti Storchi, Claudia. 1998. Intorno ai Costituti pisani della legge e dell’uso (secolo XII). Napoli: Liguori Editore.

Tisset, Pierre. 1951. Placentin et son enseignement a Montpellier. Droit romain et coutume dans l’ancien pays de Septimanie. Recueil de memoirs et travaux publiés par la Société d’histoire du droit et des institutions des anciens pays de droit écrit 2: 67–94.

Turlan, Juliette M. 1957. Recherches sur le mariage dans la pratique coutumière (XII^e–XIV^e s.). Revue historique de droit français et étranger 35: 477–528.

Vallone, Giancarlo. 2013. D’Afflitto, Matteo. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XII–XX secolo) 1, 624–627. Bologna: il Mulino.

Valsecchi, Chiara. 1999. « Causa matrimonialis est gravis et ardua » . Consiliatores e matrimonio fino al Concilio di Trento. In Studi di storia del diritto 2, 407–580. Milano: Giuffrè.

Valsecchi, Chiara. 2013a. Fulgosio, Raffaele. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XII–XX secolo) 1, 913–915. Bologna: il Mulino.

Valsecchi, Chiara. 2013b. Menochio, Jacopo. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XII–XX secolo) 2, 1328–1330. Bologna: il Mulino.

Viejo-Ximénez, José-Miguel. 2006. Sánchez. In Peláez, Manuel J. (ed.), Diccionario crítico de juristas españoles, portugueses y latinoamericanos (hispánicos, brasileños, quebequenses y restantes francófonos) 2.1, 480–481. Zaragoza-Barcelona: Cátedra de Historia del Derecho y de las Instituciones, Facultad de Derecho, Universidad de Málaga.

Voci, Pasquale. 1963. Diritto ereditario romano. II. Parte speciale: successione ab intestato, successione testamentaria (2^nd ed.). Milano: Giuffrè.

Weidenfeld, Katia. 2007. Faure (Fabri) Jean. In Arabeyre, Patrick, Halpérin, Jean-Louis, and Krynen, Jacques (eds.), Dictionnaire historique des juristes francais. XII ^e –XX ^e siècle, 321–322. Paris: Presses Universitaires de France.

Titel: Disinheritance of Children for Lack of Parental Consent to the Marriage in the Ius Commune and Early Modern Scholastic Traditions
verfasst von: Giovanni Chiodi
Wim Decock
Verlag: Springer International Publishing
Buch: Succession Law, Practice and Society in Europe across the Centuries
Print ISBN: 978-3-319-76257-9

Electronic ISBN: 978-3-319-76258-6

Copyright-Jahr: 2018
DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-319-76258-6_10